Barok

Moje notatki dotyczące baroku.

Dewiza epoki: "Marność nad marnościami i wszystko marność"
Czar trwania: koniec XVI w. - koniec XVIIw. 

Ważne pojęcia: kontrast, dualizm, asymetria, dysharmonia, hiperbola, niepokój, dynamizm, dysonans, ekspresja, iluzja, światłocień, zmysłowość, mistyka, ozdobność, opera, portret trumienny, makaronizmy, marinizm, konceptyzm, kontrreformacja
Ważne motywy: marność nad marnościami (vanitas), przemijanie, śmierć, miłość, uciechy życia doczesnego, życie szlachty sarmackiej
Wzorce osobowe: mistyk (człowiek "rozdwojony w sobie", rozdarty między przyjemnościami świata doczesnego a zbawieniem), dworzanin (człowiek wykształcony, lubiący flirtować z kobietami), sarmata (szlachcic polski), patriota



BAROK - notatki

* nazwa wywodzi się od portugalskiego terminu barocco określającego perłę o nieregularnym kształcie

* w historii polski barok to czas istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795), kontrreformacji i soboru trydenckiego

* humanizm renesansowy został zastąpiony humanizmem teocentrycznym, dramatyzm życia ludzkiego polegał na tym, że człowiek, obdarzony wolną wolą, musiał sam podejmować decyzje i brać za nie odpowiedzialność, musiał też sam się rozeznać w Woli Bożej

* refleksja nad przemijalnością i kruchością życia, śmierć, rozpad ciała, motyw vanitas

* lęk, metafizyka, głęboka religijność, niepokój egzystencjalny, nobilitacja brzydoty

* motywy: teatrum mundi, upływ czasu, Eros i Tanatos

Rozważania nad sensem życia ludzkiego zawiera Księga Koheleta (ST). Wynika z nich, że nic nie ma absolutnej wartości, nie jest trwałe, nie potrafi w pełni uszczęśliwiać. Ani bogactwa, ani władza, sława, nawet mądrość nie czynią człowieka pewnym i zadowolonym. Tę myśl wyrażają słowa: „vanitas vanitatum, et omnia vanitas" - „marność nad marnościami i wszystko marność".

WAŻNE POJĘCIA I DEFINICJE

ekstaza – „bycie na zewnątrz siebie” – rodzaj odmiennego stanu świadomości, uczucie uniesienia wiążące się ze szczególnymi przeżyciami religijnymi i estetycznymi

epitafium – krótki napis nagrobkowy, a także utwór wierszowany poświęcony pamięci zmarłego

koncept – wyszukany pomysł determinujący treść i budowę utworu, wykorzystuje bogate środki wyrazu

marinizm – kierunek w poezji barokowej zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattistę Mariniego, wyróżniający się wirtuozerią, dworską elegancją, grą słów

sumacja – charakterystyczny dla liryki barokowej rodzaj puenty, w której wcześniej przywołane kluczowe stwierdzenia ulegają znaczeniowemu zsumowaniu, by stworzyć nowe zaskakujące rozwiązanie

chiazm – rodzaj paralelizmu składniowego, który polega na odwróceniu kolejności dwóch całości składniowych: drugie zdanie powtarza w odwrotnej kolejności porządek pierwszego

sarmatyzm – ideologia, mentalność i styl życia, charakterystyczne dla szlachty końca XVI, XVII, XVIII w., sarmaci wyznawali ideał złotej wolności i dążyli do zachowania swoich przywilejów, przeciwstawiając się wszelkim zmianom ustrojowym mającym zmienić ich pozycję; wierzyli, że Polska ma do odegrania szczególną rolę w Europie ze względu na swój wyjątkowy ustrój; byli zamknięci na obce wpływy, uważali, że to, co polskie, jest najlepsze, cechowali się fanatyczną religijnością, ksenofobią, gościnnością, skłonnością do kłótni i bijatyk

ksenofobia – nadmierna niechęć lub wrogość w stosunku do cudzoziemców i wszystkiego, co obce

megalomania – przesadne poczucie własnej wartości, przekonanie o wyjątkowych możliwościach intelektualnych, tendencja do przeceniania swoich umiejętności, sukcesów, osiągnięć

pamiętnik – relacja prozatorska o zdarzeniach, w których autor uczestniczył, bądź których był świadkiem

TWÓRCY I DZIEŁA

Mikołaj Sęp-Szarzyński (1550-1581) poeta z pogranicza dwóch epok – sonety, dwoistość ludzkiej natury, Bóg nieznany i niedostępny dla człowieka, poczucie przemijalności, śmierć, nicość, bezwartościowość istnienia

Hieronim Morsztyn (1580 - 1626) – wszelkie przyjemności są tylko marną złudą

Jan Andrzej Morsztyn (1620-1693) – fraszki, erotyki, zmysłowość i seksualność, miłość i śmierć (Eros i Tanatos), cielesne rozkosze porównywane do intensywności stanów agonalnych

Wacław Potocki (1621-1696) – wiersze o śmierci, rozkładzie

Jan Chryzostom Pasek (1636-1701) – „Pamiętniki” – autor przedstawia tam siebie i Polaków w jednoznacznie pozytywnym świetle, zmienia fakty, koloryzuje i fantazjuje, ale jednocześnie w barwny sposób opisuje szlacheckie zwyczaje, zachowania i zdarzenia wojenne, utwór daje plastyczny obraz życia ówczesnej niezamożnej szlachty, tworzy mit polskiego żołnierza – dzielnego, uczciwego i skłonnego do poświęceń

KIERUNKI W LITERATURZE BAROKOWEJ

Twórca barokowy to najczęściej człowiek „rozdwojony w sobie”: z jednej strony przekonany o znikomości wszystkiego, co ziemskie, i dążący do zbawienia duszy, z drugiej zaś doceniający „światowe rozkosze”, pragnący sławy i uznania. Te przeciwstawne wątki współistnieją w twórczości wielu pisarzy. Artysta stara się za wszelką cenę przyciągnąć uwagę odbiorcy, zaskoczyć, zadziwić, porusza więc raczej sferę emocji niż intelektu. Sięga po niecodzienne pomysły (koncepty), nie stroni od tematów tabu, opisuje drastyczne sytuacje, nie cofa się przed użyciem wulgaryzmów, eksponowaniem brzydoty, makabry. Wykorzystuje przy tym całą gamę wyrazistych środków stylistycznych i wersyfikacyjnych: anafory, antytezy, hiperbole, inwersje, oksymorony, paradoksy, dysonanse, peryfrazy, przerzutnie.

Marinizm	kierunek nazwany od nazwiska włoskiego poety Giambattisty Marina dążenie do wirtuozerii formy kwiecisty styl lubujący się w cudowności, zaskoczeniach, olśniewających konceptach, odwołujący się do fantazji oraz natchnienia poety dążenie do kompozycji otwartej, dowolność, przypadkowość przekonanie, że poezja ma zadziwić, zaskoczyć niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów, zestawień antytetycznych, oryginalnych epitetów, śmiałych porównań
Konceptyzm	kierunek w poezji barokowej bliski marinizmowi oparcie utworu na koncepcie – niezwykłym, zaskakującym pomyśle, dotyczącym stylu lub kompozycji dzieła stosowanie różnorodnych środków mających na celu zaskoczenie odbiorcy (takich jak gra słów, antyteza, paradoks, gradacja, sumacja)
Poezja metafizyczna	twórczość ukazująca trudną kondycję egzystencjalną człowieka, jego wewnętrzną walkę (trudny humanizm / humanizm heroiczny) motyw zmagania się sił dobra i zła, Boga i szatana, światła i ciemności

NURTY W LITERATURZE POLSKIEGO BAROKU

W literaturze polskiej dojrzałego i późnego baroku występują dwa główne nurty:

Nurt dworski	Nurt sarmacki (ziemiański)
rozwija się pod wpływem wzorców płynących z Zachodu, przede wszystkim z Włoch oraz Francji jest związany z kulturą magnacką tematyka: głównie miłosna (poezja światowych rozkoszy) albo metafizyczna (przemijanie, śmierć) główni przedstawiciele: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski	ma rodzimy, oryginalny charakter i odwołuje się do ideologii sarmatyzmu jest związany z kulturą szlachecką tematyka: codzienność, dylematy religijne, problemy obyczajowe, sprawy narodowe itp. główni przedstawiciele: Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski

Większość utworów najwybitniejszych twórców polskiego baroku (Jana Chryzostoma Paska, Jana Andrzeja Morsztyna, Wacława Potockiego) została opublikowana drukiem dopiero w XIX i XX w. Między innymi dlatego literatura barokowa długo nie była doceniana przez historyków literatury.

SENTENCJE

„Staraj się zawsze odnosić zwycięstwa raczej nad sobą niż nad losem i zmieniać raczej swoje pragnienia niż porządek świata” – Kartezjusz

„Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą” – Blaise Pascal

„Zważmy zysk i stratę, zakładając, że Bóg jest. Rozważmy te dwa wypadki; jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli przegrasz, nie tracisz nic” – Blaise Pascal (zakład Pascala)

„I nie miłować ciężko, i miłować / Nędzna pociecha” – Mikołaj Sęp Szarzyński

„Pokój - szczęśliwość; ale bojowanie / Byt nasz podniebny” – Mikołaj Sęp Szarzyński

„Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może / Nazwan być czwartą częścią mgnienia” – Daniel Naborowski

źródła: opracowane na podstawie szkolnych notatek, podręczników do liceum wydawnictwa Operon oraz repetytorium do matury rozszerzonej z polskiego wydawnictwa WSIP