Średniowiecze

Moje notatki dotyczące średniowiecza.

Dewiza epoki: "Memento mori" (pamiętaj o śmierci)

Czar trwania: Vw. - XVw. 

Słowa klucze: krzyż, miecz, teocentryzm, uniwersalizm, łacina, scholastyka, hierarchiczność, dualizm, kościół, katedra, klasztor, hagiografia, duchowieństwo, asceza, iluminacja, mistyka, rycerstwo, karnawał

Ważne pojęcia: parenetyczność, anonimowość, idealizacja, alegoryzm, symultanizm
Ważne motywy: taniec śmierci (danse macabre), sztuka umierania (ars moriendi), deesis, Stabat Mater
Wzorce osobowe: asceta (Legenda o św. Aleksym, całkowicie wyrzeka się życiowych przyjemności, umartwia swoje ciało, celem takiej postawy jest służba Bogu i osiągnięcie zbawienia), święty (św. Wojciech, głosi prawdy wiary, mimo, że grozi mu za to śmierć), władca (Karol Wielki z Pieśni o Rolandzie, troszczy się o kraj i poddanych, jest mądry sprawiedliwy i wyrozumiały), rycerz (Pieśń o Rolandzie, zawsze gotów do walki w imię Boga), dama serca (Dzieje Tristana i Izoldy, nieskazitelna, piękna i dobra)

Epoka kontrastów

Średniowiecze pojmuje się raczej uniwersalizująco. Głownie ze względu na: dominującą ideologię chrześcijaństwa, jednolity ustrój społeczny (wspólnota feudalna) oraz dążenia do jednoczenia państw Europy. Ale nie jest to epoka jednorodna. Brak w niej ciągłości kulturowej w czasie. Wiele było też wewnętrznych napięć na tle religijnym i społeczno-politycznym. Warto też uwzględnić dwutorowość modeli kultury (oficjalna i ludyczna - zabawy). Stereotypowo ujmuje się tą epokę jako czasy ciemnoty, a przecież powstawały i rozwijały się wtedy uniwersytety - ośrodki myśli naukowej. Obok literatury religijnej swoje początki ma też ta świecka pisana w językach narodowych. A te wszystkie czynniki stają się później fundamentem następnej epoki.

Filozofia i średniowieczne pojmowanie świata oraz ważne definicje

teocentryzm - pojęcie w średniowieczu kluczowe; umieszcza Boga w centrum wszechświata i zainteresowań człowieka

psychomachia - jeden ze średniowiecznych toposów, wykorzystywany także w kulturze następnych epok, przedstawia konflikt duszy z ciałem albo walkę dobra ze złem o duszę człowieka

psychostasis - w wyobrażeniach religijnych ważenie duszy zmarłego w celu porównania dobrych i złych uczynków

tryptyk - ołtarz złożony z trzech części: środkowej i dwóch bocznych skrzydeł; nazywano tak też obrazy, płaskorzeźby i inne teksty kultury składające się z trzech części

deesis - (z gr. błaganie, modlitwa) motyw ikonograficzny prezentujący razem Chrystusa, Maryję i Jana Chrzciciela

eschatologia - poglądy na temat kresu istnienia świata i człowieka, nauka o sprawach ostatecznych

dialog - utwór przypominający konwersację, wprowadza postacie mówiące w mowie niezależnej, znany był już w antyku; w średniowieczu popularny jako forma wypowiedzi moralistycznych, pełnił też funkcje ludystyczne

literatura parenetyczna - literatura pouczająca, propagująca wzory, zachęcająca o ich naśladowania, literatura o celu moralno-dydaktycznym

pareneza (parenetyka) - charakter tekstów literackich, polega na zachęcaniu do naśladowania

hagiografia - typ piśmiennictwa prezentującego życie świętych chrześcijańskich; w średniowieczu ustalił się pewien typ biografii (biografia silnie idealizowana), w której powtarzały się stałe elementy takie jak: cudowne narodziny, ślub czystości, porzucenie rodziny, asceza, cuda, śmierć

legenda - typowy dla hagiografii gatunek literacki; opowiadanie o życiu świętego nasycone elementami cudowności przeznaczone do odczytania w celu pouczająco-moralnym

tercyna - strofa trójwersowa rymowana tak, że środkowy wers strofy pierwszej rymuje się z pierwszym i trzecim następnej

sceny dantejskie - związek frazeologiczny określający wydarzenia, sceny budzące grozę; makabryczne, koszmarne; najczęściej używany dla nazwania szaleńczego zachowania tłumu ogarniętego strachem, paniką

styl piękny - odmiana gotyku występująca od lat 70. XIV wieku. Inne nazwy - styl dworski, miękki wskazują na jego charakterystyczne cechy, czyli subtelność form, precyzję i skłonność do idealizacji.

wiersz zdaniowy - typ wiersza występujący w polskiej poezji średniowiecznej, oparty na zgodności zdania i wersu

stylizacja - celowe nadawanie językowi cech obcych dla stylu autora, naśladowanie np. stylu historycznego

hymn narodowy - pieśń patriotyczna wyrażająca poczucie jedności i odrębności narodowej, przywiązanie do akceptowanych przez zbiorowość tradycji, wykonywana w sytuacjach uroczystych 

plankt - utwór żałobny wyrażający ból z powodu śmieci bliskiej osoby, w średniowieczu: utwór związany z liturgią Wielkiego Postu, jego treścią jest żal Maryi opłakującej ciało Chrystusa

misterium - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego przedstawiający sceny ewangeliczne lub martyrologię świętych

doloryzm - prąd w sztuce, którego głównym motywem był kult Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej

Analizowane teksty

Umberto Eco - Imię róży

fragment I

* świat jako księga pełna niewyczerpanych zasobów symboli

* znak kieruje myśli poznającego ku jakiejś rzeczywistości, która nie jest dostępna w bezpośrednim poznaniu

* konwencja - umowa, dzięki której określone znaki oznaczają jakieś rzeczy

* Jacques Derrida - „Tekst to umowna nazwa dla rzeczywistości, której nie sposób doświadczyć wprost”

* Roman Jakobson - algorytm wypowiedzi literackiej

* semiotyka (semiologia) - nauka o znakach

* znak jako ikona (forma na zasadzie podobieństwa odsyła do pojęcia), indeks (ślad, odsyła do rzeczywistości widzialnej), symbol

* funkcje języka - magiczna (np. Na psa urok!), fatyczna (nawiązanie, utrzymanie kontaktu, zwrócenie na siebie uwagi), impresywna (nakłania do jakiś zadań), ekspresywna (wyrażanie uczuć), informacyjna (informatywna), metajęzykowa (odwołuje się do języka), performatywna („sprawcza”, a pomocą słów zmieniamy rzeczywistość )

fragment II

*dyskurs prawdziwy i kłamliwy (zderzenie tych dwóch aspektów, sposobów pojmowania świata)

*groteska - zdemaskowanie fałszu, próba zrozumienia rzeczy niepojętych

Katedra w reżyserii Tomasza Bagińskiego

* symbol wszechświata, obraz świata

* każdy element coś znaczy

* obcowanie z sacrum, katedra prezentuje ogrom Boga

* złożona z ludzi i „pnączy” (żywokryst), niekończąca się, wciąż się rozrasta i rozbudowuje, czeka na kolejnych

* opozycja światło-ciemność

* przemiana tożsamości

* przybycie do celu, do którego się dążyło, oddanie się wyższej idei

Andrzej Banach: Misterium średniowieczne. Człowiek, który widzi drugi świat.

* kościół jako teatr - pokazywanie cudów, dokonywanie się ich na oczach ludu; wierni mają okazję obcować z drugim światem; przemiana, transgresja, przekraczanie codzienności

Maciej Włodarski - Ars Moriendi

*bliskość śmierci (klęski żywiołowe, epidemie - odzwierciedlenie w modlitwie)

*śmierć jako moment przejścia

*groza i zafascynowanie śmiercią; śmierć jako coś pożądanego

Philippe Aries - Człowiek i śmierć

* związek ze śmiercią „pogańsko-chrześcijańskiego folkloru”

* poradniki „ars moriendi” (sztuka umierania)

* kościół odwołuje się do emocji wiernych i obrazów działających na ich wyobraźnię

Pieter Bruegel - Triumf Śmierci

* wojna ze śmiercią, której nie da się wygrać

* pobojowisko i apokaliptyczny krajobraz

* piekło - piec w centrum obrazu

* zrównanie wszystkich, powszechność śmierci, jej potęga - szkieleciki

Czego tu się bać? - film Małgorzaty Szumowskiej

* zbiór zasad, tego, co „powinno się robić”

* śpiewy nad trumną, detale codzienności, rytuały dla zmarłego, albo nawet bardziej dla jego rodziny

* racjonalizacja

* homo religious, magiczne myślenie

* pogrzeby mają znaczenie spajające ludność

* ludzie pragną dopełnić obrządków, aby potem nie mieć wyrzutów sumienia

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

* apostrofa do Boga - narrator zanosi prośbę do Boga, jak najlepiej, rzetelnie wyłożyć ten temat, prosi o natchnienie

celem tekstu jest przysporzenie Bogu chwały i powiedzenie, że każdy tak czy siak umrze

* Polikarp - wybitny mędrzec odarty ze wzniosłości, tchórzliwy, jest przerażony, nie wie, co robić, zachowuje się głupio

* śmierć - wygląda tak, jak był zwykle w średniowieczu przedstawiana: kobieta (konkretnie mówiąc kobiece rozkładające się zwłoki)

* połączenie komizmu z grozą, śmieszności z odrazą - groteska

Miron Białoszewski - Wywiad

* trudność życia wiążąca się z rolami, które człowiek musi grać

* lakoniczne, krótkie wypowiedzi, przekomarzanie się ze śmiercią, podmiotowi lirycznemu raczej na niczym nie zależy, nie chce, aby ten dialog był patetyczny, poczucie humoru w trudnych sytuacjach pomaga

* znów groteska - niby śmierć i kara, ale jednak zabawnie

Walka Karnawału z Postem

* karnawał - zabawa, cielesność, tworzenie wspólnoty, rozmowy o polityce

*maski, zakryta twarz - zyskanie anonimowości, nadanie nowej tożsamości, nic nie jest dziwne =, można odegrać osobę, którą się czuje, pozwala być sobą

* homo ludens - człowiek bawiący się

* film Belle Epoque: uJAwnienie, Violetta - spektakl, gender, na pograniczy płci, odgrywa zachowania hetero normatywne; transgenderyzm - upodobanie do odgrywania ról publicznie przebierając się  kogoś innego

* Bachtin - „Póki trwa karnawał nie ma innego życia”

* tekst Bachtina o karnawale - powaga i śmiech współistnieją, ale nie łączą się ze sobą, groteska jako kapryśne połączenie różnych elementów, motyw „świata na opak”, karnawał mówił o tym, o czym kiedy indziej się milczało

Siódma Pieczęć czyli śmierć grająca w szachy w filmie Ingmara Bergmana

* śmierć gra w karty z rycerzem Antoniusem Blockiem (everyman) powracającym z wyprawy krzyżowej, on wie, że umrze, ale nie może poznać odpowiedzi na pytania egzystencjalne (czy Bóg istnieje?)

* Jof, Mia i Mikael - rodzina, która została ocalona, są czyści i niewinni, kochający i dobrzy, w jasnej tonacji 

* film przedstawia epokę średniowiecza, która po brzegi wypełniona śmiercią sprawiała, że ta była codziennością każdego człowieka

* Kościół wywołuje w ludziach strach przed karą za grzechy (Europa w obliczu zarazy), publiczne egzekucje, palenie niewinnych na stosie

* świat pełen przemocy i agresji zbliża do zagłady

* dualizm świata - dobrzy i źli bohaterowie, noc i dzień, czasem czarne, a czasem białe morze, dwoistość świata ujęta metaforycznie

* finał - dans makabr, czyli taniec śmierci; gdy ona przychodzi bohaterowie rozumieją, że nadszedł ich czas i przyjmują to ze spokojem, godnie, dla każdego jest to bardzo intymne przeżycie

Legenda o Świętym Aleksym

* tekst hagiograficzny

* etapy na drodze do świętości

* list, w którym Aleksy opisuje swoje życie - pozwala na ujawnienie po śmierci, zaświadcza o świętości

Boska Komedia Dantego

* uważana jest za syntezę kultury i filozofii średniowiecza

* strukturę poematu wyznacza wyobrażenie poety o zaświatach - Piekle, Czyśćcu i Raju, taki jest też podział tekstu

* w swoim tekście narrator wędruje od poznania wszystkich ludzkich grzechów, przez oczyszczenie, pokutę, do poznania boskich tajemnic - stanu wiecznego szczęścia

 Podsumowanie

a) Główną zasadą średniowiecznej sztuki była alegoria. Istniało przekonanie, że wszystko, co zmysłowe, jawne i ludzkie, ma sens i wartość tylko wtedy, gdy wskazuje na to, co ponadzmysłowe, ukryte, boskie.

b) Miłość dworna była czymś między zakochaniem a flirtem. Cechowały ją: zabawa, szczerość, bogactwo, dworność, młodość, wstyd i obmowa.

c) Dualizm był podstawową kategorią średniowiecza. Wyobraźnia człowieka średniowiecznego opierała się na antynomiach: niebo - ziemia, dusza - ciało, Bóg - Szatan, dobro - zło.

d) Krzyż i miecz były symbolami określającymi kształt kultury średniowiecza: kościelnej i rycerskiej. Wytwory tych dwóch ośrodków kulturowych to święty, asceta oraz rycerz, władca.

e) Kult maryjny. Maryja jako estetyczny wzorzec piękna. Na taki sposób przedstawiania Madonny wpłynęły pisma teologiczne. Zgodnie z myśleniem średniowiecznym piękno zewnętrzne było odbiciem jej piękna duchowego.

f) Katedra - znak kultury materialnej i duchowej, wyraz średniowiecznej ideologii

SENTENCJE

Ubi est, ubi sunt (łac. ‘gdzie jest, gdzie są’) – motyw poszukiwania dusz w zaświatach

Ad maiorem Dei gloriam (łac. ‘na większą chwałę Bożą’)

Ora et labora (łac. ‘módl się i pracuj’) – motto reguły benedyktyńskiej

„Kto Boga posiada, szczęśliwy jest” – św. Augustyn

„Miłość Najwyższego Dobra czyni ludzi dobrymi” – św. Tomasz z Akwinu

źródła: opracowane na podstawie szkolnych notatek, podręczników do liceum wydawnictwa Operon oraz repetytorium do matury rozszerzonej z polskiego wydawnictwa WSIP