Od żywota pustego bez muzyki bez pieśni chroń nas...

Józef Czechowicz - urodził się w 1903 roku w Lublinie. Łączony jest z twórczością II Awangardy, blisko mu także do poezji symbolicznej i polskiego katastrofizmu dwudziestolecia międzywojennego. Był redaktorem kilku czasopism. W Bibliotece "Reflektora" ogłosił swój debiutancki tomik "Kamień" (1927). Związany był także z "Kameną" w Lublinie i "Kwadrygą" w Warszawie. Zginął podczas bombardowania miasta przez hitlerowców, 9 września 1939 roku.

Świat jego poezji zdominowała prowincja. Typowym pejzażem jest w niej wieś i niewielkie wschodnie miasteczko. Odnajdywał w nich model życia charakteryzującego się spokojem i łagodnością, co podkreślał jeszcze oniryczną stylizacją. Posługiwanie się snem uwalniało prawdziwe miejsca od realności, przesuwając je w stronę mitycznej Arkadii. 

Prowincji przypisywana jest czystość, jednak często w kresowy pejzaż wprowadzany jest nieokreślony niepokój. W nagromadzeniach symboli i aluzji pojawiają się wątki katastroficzne. Ich źródłem są traumatyczne doświadczenia Czechowicza związane z udziałem w wojnie i obsesyjna myśl o własnej śmierci. Ładowi i harmonii świata przeciwstawiony jest więc rozpad jego porządku.

W poetyce Czechowicza istotnym jest też rozluźnienie układu wersów, rezygnacja z wielkich liter i interpunkcji. Wyróżnik jego poezji to również muzyczność, ujawniająca się głównie w stosowaniu instrumentacji głoskowej oraz odpowiednie operowanie nastrojem. Czesław Miłosz tak pisał o Czechowiczu: Chciał rozluźnić budowę zdania, zwolnić słowa do innych niż potocznie używane związków, ale nie przeciw duchowi języka. Cenił przede wszystkim pieśń ludową i lirykę mieszczańską. (...) Czechowicz wyrażał jakąś ogólną atmosferę, jak każdy prawdziwy poeta. Bezbronne piękno - oto jego wiersze. (...) Był to poeta minor, zdający sobie sprawę ze swoich zagadnień. (...) Nie silił się na wielkie poematy, bo wiedział, że forma, jaką rozporządzał - i jaką rozporządzały miejsce i czas - nie jest po temu. (...) Miał temperament mistyczny, sztukę ujmował jako zbliżanie się do Dziwu. (...) Dziwo czy Dziw, którego poszukiwał, przebywało na krawędzi jawy i snu, rzeczywistości i fantazji ludowej. (...) Rozpowszechniony jest pogląd, że poeci to organizmy szczególnie wrażliwe na przyszłość, że wyczuwają to, na co ślepi są jeszcze inni. Ta opinia wydaje się słuszna. Jednak jest chyba również w poetach mocniejsza niż w innych pamięć setek tysięcy lat życia przed powstaniem tego, co nazywa się cywilizacją. (...) Można przypuścić, że poeci są to osobniki i przyszłościowe, i regresywne, nigdy w pełni nie pogodzone ze światem obiektywnym praw i rzeczy - co nie wróżyłby im ani szczęścia, ani nawet istnienia w obecnych czy też już dojrzewających warunkach.  Czechowicz jest zapewne jednym z ostatnich poetów polskich, w każdym razie na długo.

źródła: na podstawie podręcznika do liceum wydawnictwa OPERON



POEZJA



Knajpa

Tłumnie mijały się auta

cętkowane kręgami lamp

wracano z rautu

Nagie ramiona w bransoletach pochylały się nad brukiem

równolegle poziomo i w ukos

z gestów dam

wynikało że chcą spędzić wieczór w gabinetach

pić wesoło i długo

Błysła zabawa

Nie było gwiazd

nic wiadomo było czy noc już schodzi

w czterech jedwabnych ścianach nie ma ulic miast

nikt nic przechodził

Głosy w pijaństwie gasły głaskały się coraz dalej

smukły pan całował ażurowe pantofelki

jedna para tańczyła

spadała komenda pij nalej

z ust panienki w sukience lila

gulgotały nad kieliszkami butelki

Nagle zaczęły się przesuwać kąty gabinetu

żeby nie upaść musieli usiąść

czarne nocne okno błądziło ze ściany na ścianę

kwadraty posadzki goniły za daleką metą

wydęte banie portier wirowały nad stołów oceanem

Usiedli usnęli

gabinet jak wagon pomknął ku świtowi

głowy pijane odrzucili w tył

żyły im nabrzmiewały krwią i alkoholem

a z niemocy tych głów z gorączki żył

realizuje się fantom-Golem

Byłby może zmiażdżył tę gromadę

ale oto

w liryce dalekiego tanga

zaczął warczeć codzienny motor

zmieniło się niebo blade

w jaskrawy prześwietlisty hangar

Śmierć

Za ścianą płaczą dzieci

Ona do mnie mówi

Oddycham lodowym kwieciem

nieznanych równin

A tam kołysanki

a tu chust poszum

nie ma nic gorętszego cichszego od jej głosu

Na próżno żyję myślę chodzę tylko przed Progiem

a gdy płynę przez miasto wieś

szumię lasami kawiarnią bezdrożem teatrem

to ona zawsze jest gdzieś

za ciszą nocną wiatrem

Zgłuszyć nie mogę

Nieruchome nad ulicą zachody

miedziane jak grosz

gwarzące syrenami samochody

mury fabryk w nieustannym tętnie

mądry pociągu bieg 

krzyczą o życiu namiętnie

nie wierzą że jest brzeg

Ja chcę nie wierzyć i nie chce wierzyć mały poszarpany kruk

którego psy rozdarły

śmierć chodzi ona do mnie mówi szeptem gorącym

zdaje się że z obrazu złotego dna wychodzi Bóg

schyla się nade mną umarłym i krukiem zdychającym

  

Na rzęsach wstydliwa łza

widzę w niej świat gliniany jak skarbonka

nachodzi na mnie lodowa łąka 

to już nie ja

  

I ciebie kruku nie ma

(może nikogo nie ma za złotym tłem)

zawiły schemat

Przemiany

Żyjesz i jesteś meteorem

lata całe tętni ciepła krew

rytmy wystukuje maleńki w piersiach motorek

od mózgu biegnie do ręki drucik nie nerw

Jak na mechanizm przystało

myśli masz ryte z metalu

krążą po dziwnych kółkach (nigdy nie wyjdą z tych kółek)

jesteś system mechanicznie doskonały

i nagle się coś zepsuło 

Oto płaczesz

po kątach trudno znaleźć przeszły tydzień

linie proste falują - zamiast kwadratów romby

w każdym głosie słychać w całym bezwstydzie

Ostatecznego Dnia trąby

Otworzyły się oczy niebieskie

widzą razem witrynę sklepową i Sąd

przenika się nawzajem tłum - archanioły i ludzie

chmurne morze faluje przez ląd

ulicami skroś tramwaje w poprzek 

suną mgliste rydwany

pod mostami różowe błyskawice choć grudzień

Otworzyły się oczy niebieskie

widzisz siebie - marynarza w Azji

a zarazem 3-letniego 5-letniego chłopca

na warszawskim podwórku

i siebie przed maturą w gimnazjum

namnożyło się tych postaci stoją ogromnym tłumem

a wszystko to ty

nie możesz tego objąć szlifowanym w żelazie rozumem

Myśli proste falują światy zaćmiewa wichura

gdzie wiatr dmie - gasną latarnie

trąba w ciemności ponura

i wołasz

WŁADYKO PRZYGARNIJ

Otóż i jesteś umarły

w mechanizmie poruszają się kółka ale nie te

przez zepsucie się małej sprężynki

spadłeś piękny meteorze

na zupełnie inną planetę

żal

głowę która siwieje a świeci jak świecznik

kiedy srebrne pasemka wiatrów przefruwają

niosę po dnach uliczek

jaskółki nadrzeczne

świergocą to mało idźże

tak chodzić tak oglądać sceny sny festyny

roztrzaskane szybki synagog

płomień połykający grube statków liny

płomień miłości

nagość

tak wysłuchiwać ryku głodnych ludów

a to jest inny głos niż ludzi głodnych płacz

zniża się wieczór świata tego

nozdrza wietrzą czerwony udój

z potopu gorącego

zapytamy się wzajem ktoś zacz

rozmnożony cudownie na wszystkich nas

będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie

ja gdym z pługiem do bruzdy przywarł

ja przy foliałach jurysta

zakrztuszony wołaniem gaz

ja śpiąca pośród jaskrów

i dziecko w żywej pochodni

i bombą trafiony w stallach

i powieszony podpalacz

ja czarny krzyżyk na listach

o żniwa żniwa huku i blasków

czy zdąży kręta rzeka z braterskiej krwi odrdzawieć

nim się kolumny stolic znów podźwigną nade mną

naleci wtedy jaskółek zamieć

świśnie u głowy skrzydło poprzez ptasią ciemność

idźże idź dalej

Na wsi

Siano pachnie snem

siano pachniało w dawnych snach

popołudnia wiejskie grzeją żytem

słońce dzwoni w rzekę z rozbłyskanych blach

życie - pola - złotolite

Wieczorem przez niebo pomost

wieczór i nieszpór

mleczne krowy wracają do domostw

przeżuwać nad korytem pełnym zmierzchu

Nocami spod ramion krzyżów na rozdrogach

sypie się gwiazd błękitne próchno

chmurki siedzą przed progiem w murawie

to kule białego puchu

dmuchawiec

Księżyc idzie srebrne chusty prać

świerszczyki świergocą w stogach

czegóż się bać

Przecież siano pachnie snem

a ukryta w nim melodia kantyczki

tuli do mnie dziecięce policzki

chroni przed złem

modlitwa żałobna

że pod kwiatami nie ma dna

to wiemy wiemy

gdy spłynie zórz ogniowa kra

wszyscy uśniemy

będzie się toczył wielki grom

z niebiańskich lewad

na młodość pól na cichy dom

w mosiężnych gniewach

świat nieistnienia skryje nas

wodnistą chustą

zamilknie czas potłucze czas

owale luster

póki się sączy trwania mus

przez godzin upływ

niech się nie stanie by ból rósł

wiążąc nas w supły

chcemy śpiewania gwiazd i raf

lasów pachnących bukiem

świergotu rybitw tnących staw

i dzwonów co jak bukiet

chcemy światłości muzyk twych

dźwięków topieli

jeść da nam takt pić da nam rytm

i da się uweselić

którego wzywam tak rzadko Panie bolesny

skryty w firmamentu konchach

nim przyjdzie noc ostatnia

od żywota pustego bez muzyki bez pieśni

chroń nas