Pozytywizm

Moje notatki dotyczące pozytywizmu.

Słowa klucze: szkolnictwo, racjonalizm, kapitalizm, marksizm, filozofia pozytywna, pragmatyzm, etos pracy, realizm, utylitaryzm, postęp, cywilizacja, tolerancja, liberalizm, demokratyzm, solidaryzm społeczny, optymizm, antyfeudalizm, krytyka zacofania, patriotyzm, szkoła główna, inteligencja, czasopiśmiennictwo, cenzura (język ezopowy)

Ważne pojęcia: mimetyzm, tendencyjność, dydaktyzm
Ważne motywy: postęp, nauka, wieś, chłop, społeczeństwo, emancypacja kobiet, historia, praca, asymilacja żydów, idealizm, utopia, miasto, kupiec, filantropia

POZYTYWIZM NOTATKI

* jako epoka funkcjonuje tylko w Polsce, na świecie – realizm, naturalizm

* rozpoczyna się od klęski powstania styczniowego w 1864, wygasa w początku lat 90.

* „powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu” – odbicie życia, łatwiejsze utożsamianie się czytelnika z bohaterem, prawda, rzeczywistość, szczegóły, detale, realistyczny opis, obiektywizm, fikcja, w którą czytelnik od razu wierzy, ukazywanie pewnych mechanizmów, naturalizm – drobiazgowy opis rzeczywistości, pokazywanie również rzeczy niezbyt ładnych i przyjemnych

FILOZOFIA POZYTYWNA

1) August Comte (1798-1857)

przedmiot badań filozofii – coś, co istnieje fizycznie, odwoływanie się wyłącznie do faktów, religia ludzkości, ludzie są nieświadomi praw rządzących ich światem i z tego wynikają ich krzywdy, trzeba zbudować system społeczny oparty na zasadach naukowych

2) John Stuart Mill (1806-1873)

wiedza – samodoskonalenie się, przyjemności duchowe, każdy żyje dla innych – altruizm, sensowne działanie, „Niezadowolony Sokrates ma się lepiej niż zadowolony głupiec”, czyn etycznie słuszny ma przynieść szczęście większej ilości ludzi, utylitaryzm – należy oceniać czyny pod względem ich skutków, człowiek ograniczony jest przez prawo i krzywdę drugiego człowieka oraz własną godność

3) Herbert Spencer (1820-1903)

to, co możemy powiedzieć o świecie przyrody możemy również odnieść do ludzi, działanie moralne = naturalne, ewolucjonizm, organicyzm (społeczeństwo - organizm), użyteczność człowieka

Publicysty pozytywistyczne w polskiej prasie

Aleksander Świętochowski „My i Wy”

MY – młodzi, gniewni, emocjonalnie podchodzący do wygłaszanych tez, chcący pola do popisu, ustępowania innych z drogi, pragną pracy, kontroli, nauki, każdy zobowiązany jest do działania, otwarcie wyrażają swoje przekonania, mówią głośno – NIE

WY – starzy, liczni, skrępowani zasadami i schematami, związani z przeszłością, gnuśni, statyczni

Feminizm – o wychodzeniu ze ściany… (emancypacja kobiet)

I fala feminizmu do 1949 – równość

II fala feminizmu do lat 70 – różność (kobiety są inne, ale ta inność daje siłę, kobieca tożsamość)

III fala feminizmu – różnorodność

Bolesław Prus - „Emancypantki”

M. Bogucka - „Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po XXI wiek” – świat: wywrotowość, przemoc, demonstracje, radykalne działania, aby można było być zauważonym, na granicy prawa; Polska: Związek Równouprawnienia Kobiet, kobieta dążąca do swoich praw będąc jednocześnie patriotką, chęć bycia obywatelką,

Eliza Orzeszkowa – „Kilka słów o kobietach” (1870) – istoty ludzkie, ale niepełnoletnie, lalka, kwiat, anioł, żona, matka, gospodyni, płeć piękna

Kinga Dunin (ur. 1954) - „Szpinak” (tekst publicystyczny) – prosty, potoczny język, odwołania do znanych kodów kulturowych, subiektywny charakter wypowiedzi, podkreślanie własnego „ja”, stereotypy i ich łamanie, pytania retoryczne, „my”, zwykłe kobiety zarzucają feministkom, że nie szanują pracy w domu, szpinak – pozycja kobiety w społeczeństwie, model życia, sfera domowa, przynależy życiowo kobietom, ewaluacja znaczenia w społeczeństwie, jest wartościowy, ale mało kto go docenia; kobieta lubi szpinak, kobieta powinna lubić szpinak, mężczyźnie nie wypada lubić szpinaku, szpinak nie jest czymś wyrafinowanym 

Społeczeństwo jako organizm

Jan Bachórz (ur. 1934) – organicyzm (za Herbertem Spencerem), społeczeństwo – organizm (współdziałanie, dbanie o wszystkie organy jednakowo, poczucie wspólnotowości), organ I – klasa społeczna, organ II – organizacje religijne, praca organiczna, praca u podstaw – „oświecanie” warstw niższych (problem: równość-nierówność)

WAŻNE POJĘCIA I DEFINICJE

asymilacja – inaczej proces wchłonięcia do społeczeństwa odrębnej kulturowo ludności

mowa ezopowa – treść wypowiedzi zostaje zasugerowana w sposób pośredni, autor używa symboli, alegorii, analogii, często stosuje przemilczenia, nazwa pochodzi od starożytnego bajkopisarza Ezopa, który do swoich utworów wprowadzał postacie zwierzęce, aby opisać ludzkie wady, pisarze pozytywistyczni chętnie posługiwali się mową ezopową – była ona czytelna dla odbiorców ich utworów, a nie budziła czujności cenzury

naturalizm – prąd artystyczny, który zakładał, że życie człowieka jest zdeterminowane m.in. przez pochodzenie, środowisko, moment historyczny, a także przez to, że człowiek jest istotą biologiczną, ulegającą popędom, naturaliści za wszelką cenę dążyli do prawdy, odsłaniali także rzeczy złe czy odrażające

LITERATURA ŚWIATOWA

Honore de Balzac (1799-1850) – „Ojciec Goriot” – bohater staje się bardziej wiarygodny przez szczegółowy opis przestrzeni, tworzenie bardzo namacalnego fikcyjnego świata, opis postaci (pani Vauquer) – bezlitośnie obnaża wady sylwetki, obrazowe porównania, zmysł wzroku, narrator – obserwator, wszechwiedzący,

Fiodor Dostojewski (1821-1881) – „Zbrodnia i Kara” – powieść realistyczna, moralność, pułapki racjonalnego myślenia, „ludzcy” bohaterowie, wiele monologów, polifoniczność – wielogłosowość, kobiety – osoby zdolnego największych poświęceń, bohaterowie mający wady i zalety, narrator ich nie ocenia, każdy przedstawia swój świat; główny bohater – Raskolnikow, jego artykuł – podział ludzi na zwykłych i niezwykłych, jednostka czasem może być wyeliminowana, aby świat mógł iść do przodu, chęć tworzenia własnej tożsamości, historiozofia; Petersburg – miasto półwariatów, KONTEKST – „Zbrodnia i Kara” według Dumały – zaburzona chronologia, budowanie napięcia, zbliżenia na oczy, ludzie-zwierzęta, emocje bohaterów, przestrzeń miejska podkreślająca samotność bohaterów, relacje opierające się na podglądaniu (voyeryzm), tajemniczość, oniryzm, Arkadiusz Swidrygajłow – starsza wersja Raskolnikowa, sobowtór – bardzo podobny, ale podejmujący inne decyzje, w książce: przedmiotowy stosunek do kobiet, samobójstwo, kwestionowanie prawdy na temat życia pozagrobowego, uważa, że wolno wszystko; Porfiry Pietrowicz – gracz, prowokuje chcąc wydobyć prawdę, kwestionuje fakty, profesjonalista; Sonia – amo ergo sum (kocham, więc jestem); Siemon Zachardowicz Marmiaładow – inteligencja i szaleństwo, „bydlęcy charakter”, pijak, doświadczenie nędzy;

LITERATURA POLSKA

Eliza Orzeszkowa (1841-1910) – „Nad Niemnem” – czas akcji: VI-VIII 1886, miejsce akcji: Korczyn (dwór Korczyńskich – Benedykt + Emilia, ich syn - Witold) oraz zaścianek Bohaterowiczów (dom zubożałej szlachty, Jan Bohaterowicz), Witold – student szkoły rolniczej, jest blisko ludu, zauważa wartość pracy, kształci warstwy chłopskie (działalność oświatowa, praca u podstaw), użyteczny dla innych; Benedykt – rozczarowany romantyzmem, stara się zrozumieć Witolda, w którym widzi siebie; Zygmunt – obywatel świta, kształcony za granicą, otwarty, konsekwentny, używa francuskiego, spokojny, ma szacunek do matki, umie ubrać w słowa to, co chce przekazać, poetycki język, używa metafor, obojętny na tradycje, chce żyć w cywilizacji, woli luksus, ciekawy świata, szuka nowych wrażeń; pani Andrzejowa – wykształcona, patriotka, heroizuje swojego męża (Stanisław, brat Benedykta, zginął w powstaniu), chce by syn kontynuował życie ojca, nie chce obcości w swojej ziemi, odwołuje się do obrazów biblijnych

Maria Konopnicka (1842-1910) – „Mendel Gdański” – relacja inny (kategoria neutralna), obcy (w pewien sposób zagrażający) a wspólnota; KONTEKST – „Ponowoczesność jako źródło cierpień” Zygmunt Bauman – dwie strategie postępowania z obcym – antropofagiczna („pożeranie” obcych, upodabnianie do wspólnoty, jeżeli stanie się jednym z nas zaakceptujemy go) oraz antropoemiczna (wyrzucenie poza obręb wspólnoty, wyśmiewanie), czasem jeszcze – „oswojony dziwak”, chronienie odmieńca; Mendel Gdański – poważny, cieszył się życiem, dobry obserwator, oswojenie przestrzeni, spokój, opieka nad wnukiem, wierzył w dobro ludzi, potem – rozmowa z zegarmistrzem, jego nieracjonalne argumenty („za to, że żydy”, „bo są obcy”, absurdalne zarzuty), Mendel denerwuje się niczego nie rozumiejąc i oburzony tym, co słyszy próbuje to odpierać, Mendlowi zostało zabrane to, co było dla niego ważne – miłość do miasta, to na czym budował tożsamość

Bolesław Prus (1847-1912) – „Lalka”

Kim jest Wokulski? (portret wielokrotny) – wariat, buntownik, skryty i dumny, szkoła główna, uczestnik powstania, były subiekt (rozmowy przy piwie), obiekt plotek, ambiwalentne uczucia, podobieństwo (salon), romantyk i pozytywista, człowiek czynu, człowiek bez miejsca, gonienie za mrzonkami, melancholik (dwoistość natury), zuchwały dorobkiewicz, ale też interesujący gdy salon zaczyna o nim mówić (Izabela o Wokulskim – pożądanie mimetyczne, czyli pożądanie osoby pożądanej przez innych), smutny, piękny, godny współczucia (pani Stawska), przyjaciel, ale jego postępowanie jest czasem trudne do zrozumienia (Rzecki, jego „opiekun”), ogarnięty manią bycia użytecznym, chce pomagać, ale nie wie co ze sobą zrobić, KONTEKST: Czesław Miłosz „Hymn o Perle”

Lalka – forma zaklęta na obraz i podobieństwo człowieka – topos theatrum mundi (wydarzenia jak na scenie, sztuczność, voyeryzm), proces o lalkę, pozycja kobiety w społeczeństwie, marionetki Rzeckiego (metafora ludzkiego życia, człowiek odgrywający nie do końca ustaloną przez niego rolę, Deus ridens – Bóg śmiejący się), opis Eweliny przez prezesową, postać Izabeli (KONTEKST – Bolesław Leśmian „Panna Anna”, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska „Umarła Lalka”) – atrakcyjna, robi wrażenie, wywołuje podziw, umie grać całym ciałem, wywołuje skrajne uczucia, zmienność, sny o Wokulskim, posąg Apollina – tylko wtedy jest szczera, na posąg rzutuje swoje projekcje, skrywa swoje fantazje, ale przy posągu może ściągnąć maskę, pigmalionizm (Pigmalion – król, który wyrzeźbił posąg kobiety (Galatei) i się w niej zakochał)

Topos arkadii – Zasławek utopią czy miejscem realistycznym?

SENTENCJE

„Powieść to jest zwierciadło, które obnosi się po gościńcu” – Stendhal

„Im doskonalsza jednostka, tym doskonalsze społeczeństwo” – Bolesław Prus

„Chodząc po ziemi, trzymać głowę w niebie” – Bolesław Prus

„Trzeba z żywymi naprzód iść, / Po życie sięgać nowe” – Adam Asnyk

„Każda epoka ma swe własne cele / I zapomina o wczorajszych snach” – Adam Asnyk

„Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, / Choć macie nowe, doskonalsze wznieść” – Adam Asnyk

„Pójdź dziecię! Ja cię uczyć każę!” – Maria Konopnicka

„Gloria victis. Chwała zwyciężonym” – Eliza Orzeszkowa

„Sztuka wojenna także na fortelach polega” – Henryk Sienkiewicz

„Ku pokrzepieniu serc” – Henryk Sienkiewicz

źródła: opracowane na podstawie szkolnych notatek, podręczników do liceum wydawnictwa Operon oraz repetytorium do matury rozszerzonej z języka polskiego wydawnictwa WSIP