Młoda Polska

Moje notatki dotyczące Młodej Polski.

Dewiza epoki: "Choć życia nasze splunięcia niewarte, Eviva l'arte!" (Kazimierz Przerwa-Tetmajer)

Czar trwania:  1890r. - 1918r. 

Słowa klucze: La Belle Epoque, fin de siecle, nihilizm, pesymizm, dekadencja, symbolizm, nirwana, erotyzm, natura, sztuka, kult siły, filisterstwo, indywidualizm, subiektywizm, intuicja, instynkt, uczucia, kryzys, ból istnienia, irracjonalizm, jednostka, egzaltacja, etos walki, femme fatale, mezalians, taternictwo
Ważne pojęcia: przewartościowanie wszystkich wartości, nirwana, dysharmonia, niepokój, dynamizm, dysonans, ekspresja, zmysłowość, synestezja, ludowość, świat nadprzyrodzony, japońszczyzna, dulszczyzna, cyganeria, bohema, sztuka dla sztuki, Wielka Reforma Teatru
Ważne motywy: artysta, sztuka, dekadentyzm, cierpienie, katastrofizm, szatan, śmierć, natura, historia, wieś, miasto, folklor, chłopomania, Tatry


MŁODA POLSKA - notatki

* jako epoka funkcjonuje tylko w Polsce (1890 - 1918), na świecie – modernizm (nowatorskie zjawiska i prądy, które pojawiły się w kulturze na przełomie XIX i XX w.)

* przestrzeń: zwykle wnętrza zamków, labirynty, rozległe pola, wielkie morza, mistyczne łąki, święte gaje, wulkany, gejzery, planety grożące katastrofą, PUSTKA – pustynia duszy, nieobecność, brak, miejsca niezbudowane, negatywnie, ale kontemplacja

* personifikacje nastrojów (Zaduma, Ból, Rozpacz, Dusza)

* główny temat – ludzka samotność (coś szlachetnego, artysta – samotny wśród ludzi)

* niebo bez Boga, tragizm i samowystarczalność, człowiek wobec tajemnicy bytu, subiektywny idealizm

* natura – nieinspirująca, nudna, sztuka – odskocznia od rzeczywistości, szukanie mocniejszych doznań

* symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm, estetyzm, secesja

MODERNIZM

Sprzeciw wobec realizmu, skłania do irracjonalnego oglądu na świat, bunt przeciwko mieszczańskiej mentalności, pospolitej egzystencji. „Sztuka dla sztuki”

Przedstawiciele: Joris-Karl Huysmans, Paul Verlaine („Niemoc”), Charles Baudelaire – wydaje tomik „Kwiaty zła”, wykorzystujący drastyczne, a zarazem zmysłowe opisy, symbolizm, wiersze – „Łabędź” (nie pasujący do scenerii miejskiej, rozmyślanie, trwanie w tym, co przeminęło), KONTEKST – M. Bieńczyk – „Flâneur  i inni jeszcze” (podmiot melancholijnym, samotność w anonimowym mieście, doświadczanie niekorzystnej jego przemiany i niezgoda na nią, rozpamiętywanie kwestii egzystencjalnych, nieuświadomiona przyczyna smutku, „nigdy nie odnajdzie straty”, zastygnięcie, teraźniejszość, tęsknota za obiektem, którego nie ma, nie było), „Padlina” (aprosdoketon – maksymalne zaskoczenie), „Spleen II” – świat jako przestrzeń ciasna, zamknięta i będąca więzieniem, z którego nie da się uciec, nawet nadzieja, próbując się wydostać spotyka na swojej drodze mur, podmiot liryczny czuje się zagubiony, a jego ciało przepełnia lęk, korespondowanie stanu psychicznego z pogodą, depresja, bezradność, otępienie

WAŻNE POJĘCIA I DEFINICJE

cyganeria artystyczna (bohema) – termin odnosi się do środowiska artystycznego, często też związanych z nim kontestatorów, buntowników, podkreślają oni swą odrębność przez przyjęcie obyczajowości i zachowań krańcowo odmiennych od tycz przyjętych przez mieszczańskie społeczeństwo („walka z filistrem”), przedstawiciele bohemy odrzucają normy społeczne, ustabilizowane życie, demonstrują pogardę dla wartości materialnych i kult sztuki

dandyzm – postawa wobec życia, której głównym przejawem jest kult piękna, wyrażający się m. in. wyszukaną elegancją, oryginalnym strojem, wyrafinowanym smakiem, ekstrawagancją. Dandys patrzy na świat przez pryzmat sztuki, kreuje siebie, pragnie zadziwiać, szokować, bawić, olśniewać, jest nonkonformistą, ekscentrykiem, odrzuca wszelki uniformizm, jego postawa to wyraz nie tylko skrajnego indywidualizmu, ale też buntu przeciwko pospolitości i mieszczańskiemu konwenansowi

dekadentyzm – pesymistyczne podejście do życia, poczucie beznadziejności, kryzys wartości, ból istnienia, bezcelowość działań, życie – droga do śmierci (i jedynie poeta może uchwycić tą prawdę)

idiolekt – formy językowe i stylistyczne właściwe danej osobie, wskazują m. in. na jej przynależność do danego środowiska, pochodzenie, wykształcenie, zawód czy wiek, do literatury wprowadzony jako stylizacja

korespondencja sztuk – dopełnianie się dzieł z różnych dziedzin sztuki, związki, analogie między nimi

sensualizm – pogląd filozoficzny, według którego podstawowym narzędziem poznawania rzeczywistości są wrażenia zmysłowe

synestezja – przypisywanie wrażeń odbieranych przez jeden zmysł innemu zmysłowi

LITERATURA POLSKA

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) – „Koniec wieku XIX” – nic nie pozostało na obronę, wszystko jest bez sensu, niemoc, rozpacz, rezygnacja, KONTEKST – Wisława Szymborska „Schyłek wieku” – rozczarowanie; wampiry, przedmiotowe traktowanie kobiet, „nie wiąż się ze zwierzęciem”, koneser kobiet, przedstawia swoje upodobania, KONTEKST – Kazimiera Zawistowska – wiersz dla mężczyzny, demoniczność, chce, by on odczuł rozkosz, podkreśla swoją aktywność, groźba uwiedzenia; „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej”

Leopold Staff (1878-1957) – drugie pokolenie poetów Młodej Polski, nowe tendencje w poezji, przeciwstawia się bierności i wzywa do aktywności, oddziaływania na własne życie poprzez samodoskonalenie, ważną rolę odrywa dla niego etyka chrześcijańska – miłość do bliźniego, współczucie, altruizm, wyraża umiłowanie dla natury i podziw jej piękna, sprzeciw pesymizmowi, afirmacja życia, nawiązuje do stoicyzmu, poezja refleksyjna, kontemplacyjna, intelektualna, odnosi się do ponadczasowych, uniwersalnych problemów

Stanisław Wyspiański (1869-1907) – „Wesele”, inspirowane weselem Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny, które odbyło się w domu Włodzimierza Tetmajera (pierwowzór postaci poety – Kazimierz Przerwa-Tetmajer), wesele – wiele ludzi, przedstawiciele różnych środowisk, inteligencja/chłopstwo; AKT I – realistyczny: Pan Młody – charakterystyka wsi: życie autentyczne, dużo przestrzeni, radości, świeżości, idealizacja (chłopomania), Poeta – sztuka opisuje rzeczy nierzeczywiste, zauważa wyolbrzymianie znaczenia chłopów, Gospodarz – pokazuje tradycje chłopów i ich zwyczaje, codzienność urasta do rangi rytuału, Rachel – wszędzie dostrzega poezję, prawdziwa, poezja ma moc sprawczą, zaproszenie chochoła – akt performatywny, KONTEKST – Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Eviva l’arte” – artyści przymierający głodem, niedoceniani przez filistrów, duma i sława, wielkość skazana na porażkę;  AKT II  - symboliczny, symbol – gdy brak słów adekwatnych do określenia i nazwania pewnych rzeczy, może stać się bytem autonomicznym, Chochoł – symbol nadziei, uśpionej siły lub marazmu, niemocy, wciąga wszystkich w tzw. „Chocholi taniec” (symbol sarmackiej melancholii, nie wykorzystanie okazji, tęsknota, uśpienie, żal, zamykająca się przestrzeń, osaczająca, zatrzymany czas, sprawy poważne – kukła, groteska), Wernyhora – legendarny ukraiński lirnik z XVIII w., symbolizuje duchowego przywódcę narodowego powstania, zgodę narodową, przybywa do gospodarza, aby powierzyć mu specjalną misję, której ten jednak nie sprosta, Widmo – ukazuje się Marysi jako jej zmarły ukochany, Rycerz – duch Zawiszy Czarnego, symbolizuje potęgę, dawną świetność narodu, przychodzi do dekadenta, słabego, wahającego się Poety, Hetman – symbol zdrady narodowej, ukazuje się Panu Młodemu, Stańczyk – symbolizuje patriotyzm i rozwagę, potęgę państwa Jagiellonów, przychodzi do Dziennikarza, Upiór – duch Jakuba Szeli, uosobienie konfliktu między chłopstwem a szlachtą, ukazuje się Dziadowi

Władysław Reymont (1867-1925) – „Chłopi” – karczma - „axis mundi”, spajała społeczeństwo, świat bardziej męski, wszyscy obserwowali wszystkich, długie szczegółowe opisy, napisane idiolektem stworzonym z różnych gwar polskich, wiara związana z rytuałem, Lipce – „centrum świata” przedstawiające codzienne życie chłopów na terenie Polski, narrator – realistyczny obserwator, „wsiowy gaduła”, młodopolski stylizator, łączenie różnych wrażeń zmysłowych w opisie, KONTEKST – Hezjod „Prace i Dni” – żadna praca nie hańbi, hańbą jest nie pracować, tam gdzie bogactwo będące rezultatem pracy, tam cnota i chwała, a w „Chłopach” – praca i ziemia świętością, bohaterowie żyją zgodnie z rytmem prac polowych, ci, którzy nie pracują – odosobnienie, interesowność w stosunkach międzyludzkich, często personifikowano ziemię w opisach; obrzędy i zwyczaje, homo religiosus, obieranie kapusty (świat bardziej kobiecy, prezentowano się ogółowi, plotki), pamięć o zmarłych, nabożne podchodzenie do elementów związanych z wiarą, każda msza – ważne wydarzenie, emocjonalne przeżywanie, zaangażowanie, katharsis, ale potem w codziennych kontaktach już o tym nie pamiętają, ksiądz działa retoryką strachu; wesele Jagny i Boryny – obrzędy, ale Jagna występuje przeciwko obcinaniu włosów, plotki, zazdrość, śmiech i łzy (śmierć Kuby); Jagna – nie jest asertywna, nie zależy jej na ziemi, artystka – wycinanki (rozbudzona wrażliwość), rozbudzona seksualność, uroda, która kłuje w oczy, jej dusz porównana do ziemi, obojętna, bliska natury bardziej niż społeczeństwa, nie pasuje do wspólnoty, tęskni za czymś nienazwanym, marzycielka, cechuje ją melancholia

BOHATEROWIE LITERATURY MŁODOPOLSKIEJ 

Ironista – człowiek patrzący na życie z trzeźwym dystansem, kpiący ze zbyt wzniosłych ideałów, nienawidzący dwulicowości, hipokryzji, satyrą walczący z absurdami tego świata (Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka)

Boży prostaczek – człowiek pokornie poddający się woli Bożej, godzący się z tym, co przyniesie los, obojętny wobec pokus tego świata: sławy, bogactwa, władzy; bliski ludziom i przyrodzie, jak św. Franciszek z Asyżu (Jan Kasprowicz, Księga ubogich)

Społecznik – gotowy poświęcić się dla innych altruista, ideowiec walczący z wyzyskiem i niesprawiedliwością. Swoją pracę, działalność traktuje jako misję (Stefan Żeromski, Siłaczka, Doktor Piotr, Ludzie bezdomni)

Chłop-gospodarz – świadomy swego znaczenia, pewny siebie, zuchwały i porywczy, przywiązany do ziemi, która jest wyznacznikiem jego pozycji (Stanisław Wyspiański, Wesele; Władysław Stanisław Reymont, Chłopi)

FEMME FATALE

(franc.; ‘kobieta fatalna’) Wielu modernistycznych twórców prezentuje w swoich dziełach obraz kobiety jako istoty, która nie potrafi opanować swych zwierzęcych instynktów, przede wszystkim seksualnego pożądania, i stanowi zagrożenie dla mężczyzny – odrywa go od tego, co duchowe, i prowadzi do zguby. Kobieta demon, kobieta modliszka ma swój archetyp w biblijnej Ewie, która skłoniła Adama do grzechu pierworodnego. Taką kobietę pokazuje Jan Kasprowicz w hymnie Dies irae.

WZORCE I ANTYWZORCE OSOBOWE

Wzorzec: artysta – niepowtarzalna indywidualność, kapłan sztuki, natchniony, lekceważący problemy doczesnego życia, daleki od spraw społecznych (Stanisław Przybyszewski,Confiteor; Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte)

Antywzorzec: filister – mieszczuch, pasibrzuch, kołtun, hipokryta, nieczuły na piękno, uległy wobec konwenansów, nierozumiejący sztuki (Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej)

SENTENCJE

„A to Polska właśnie” – Stanisław Wyspiański

„Miałeś chamie złoty róg” – Stanisław Wyspiański

„Sami swoi, polska szopa” – Stanisław Wyspiański

„A tu pospolitość skrzeczy” – Stanisław Wyspiański

„Niech na całym świecie wojna, / byle polska wieś zaciszna,/ byle polska wieś spokojna” – Stanisław Wyspiański

„Ale świętości nie szargać, / bo trza żeby święte były” – Stanisław Wyspiański

„Przestałem się wadzić z Bogiem” – Jan Kasprowicz

„Ludzie, kochani ludzie, / Gdybym tak mógł, jak nie mogę” – Jan Kasprowicz

„Mów do mnie jeszcze” – Kazimierz Przerwa-Tetmajer

„Fałsz, płaskość, marność, nikczemność, głupota” – Kazimierz Przerwa-Tetmajer

„Trzeba rozrywać rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości” – Stefan Żeromski

źródła: opracowane na podstawie szkolnych notatek, podręczników do liceum wydawnictwa Operon oraz repetytorium do matury rozszerzonej z języka polskiego wydawnictwa WSIP