Romantyzm

Moje notatki dotyczące romantyzmu.

Dewiza epoki: "Miej serce i patrzaj w serce" 

Czar trwania:  pierwsza połowa XIXw. 

Słowa klucze: bunt, powstanie, niewola, naród, bohater, miłość, cierpienie, indywidualizm, wyobcowanie, natura, Bóg, natchnienie, duchy, ekstaza, mistycyzm, wolność, poświęcenie, intuicja, uczucie, podróż
Ważne pojęcia: prowidencjalizm, indywidualizm, mesjanizm, winkelriedyzm, prometeizm, walenrodyzm, orientalizm, werteryzm, bajronizm, bohater romantyczny, miłość romantyczna, oniryzm, martyrologia, metafizyka, synkretyzm 
Ważne motywy: bunt, walka, powstanie, ojczyzna, naród, wybitna jednostka, wolność, rewolucja, miłość, cierpienie, natura, orient, ludowość, podróż, pielgrzym, poezja, poeta wieszcz, historia 

NOTATKI

* pierwsza połowa XIX w.

* przeświadczenie o przewadze ducha nad materią, indywidualizm i subiektywizm w ujmowaniu świata, dążenie do poznania tajemnic bytu, wyobraźnia, geniusz, powrót do ludowości i regionalności, czerpanie z folkloru, bunt przeciwko regułom przyjętym przez poprzedników

SENTYMENTALIZM - pomost między oświeceniem a romantyzmem

* literatura sentymentalna miała wzruszyć czytelnika, ceniła wrażliwość

* uczucie – narzędzie poznawania świata

* tematyka utworów: człowiek i jego indywidualne doświadczenie, swojska, rodzima przyroda

* twórcy: Franciszek Karpiński – „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, „Laura i Filon”

WAŻNE POJĘCIA I DEFINICJE

bajronizm – model bohatera romantycznego G.G. Byrona, bunt, wyalienowanie, indywidualizm, rozdarcie wewnętrzne, dwuznaczność moralna, skłonność do zemsty
dramat romantyczny – do jego charakterystycznych cech należą: swoboda kompozycji, epizodyczna konstrukcja akcji, której skutkiem jest rozbicie spójności czasowej i zmiana miejsca wydarzeń, włącznie w strukturę dramatyczną elementów epickich i lirycznych, mieszanie wątków i wydarzeń realistycznych z fantastycznymi, połączenie różnych kategorii estetycznych (tragizm, humor, patos, groteska), splatanie scen monumentalnych z kameralnymi, niejednolity styl wypowiedzi scenicznych

epistemologiczny – dotyczący sposobów, granic, kryteriów ludzkiego poznania

fantazmat romantyczny – projekt zakorzeniony w podświadomości zbiorowości, niemożliwy do wykonania

konwencja artystyczna – wypracowany w praktyce artystycznej zespół zasad, które sprawiają, że tekst powstały według nich jest uznawany za dzieło sztuki

konwencjonalizacja – eksploatowanie ciągle tych samych konwencji artystycznych, prowadzące do ich zbanalizowania, pozbawienia znaczeniowej wartości

książki zbójeckie – czytelnik tak silnie ulega lekturze, że staje się posłuszny jej wskazaniom, pod jej wpływem zmienia swoje życie, poszukuje książkowego ideału, ta pogoń za doskonałością kończy się zwykle nieszczęśliwie ze względu na rozbieżność między światem dzieła a dalekim od literackiego wzoru światem realnym

irracjonalizm – pogląd filozoficzny, uznający, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu racjonalnemu, wartość najwyższą przypisujący pozarozumowym środkom poznawczym

melancholia – „nadmiar człowieczeństwa”, zamyślenie, autorefleksja, statyczność, specyficzna wrażliwość, przygaszenie, smutek, izolacja, kontemplacja, odrealnienie, spowolnienie, zatrzymanie (film reż. Lars von Tier)

mesjanizm – postrzeganie Polski jako narodu wybranego, mającego do wykonania ważną misję

mistycyzm – doświadczenie jednostkowe polegające na bezpośrednim, ponadzmysłowym kontakcie z rzeczywistością pozamaterialną i/lub transcendentną, przeżycia takie mogą się wyrażać w postaci objawień, iluminacji, wizji, proroctw, przez romantyków kojarzone z szaleństwem, stanami patologicznymi, snem oraz twórczością literacką

mirza – szlachcic tatarski, dawnej też tytuł książęcy, przewodnik krymski, bohater sonetów Adama Mickiewicza

ontologiczny – odnoszący się do charakteru i struktury/formy istnienia, bytu

prowidencjalizm – pogląd uznający opatrzność za siłę kierującą losami ludzi i świata
podróż romantyczna – ważny temat literacki i gatunek piśmiennictwa romantycznego, bardzo popularny ze względu na metaforyczne przedstawienia losu ludzkiego jako wędrówki

romantyczny bunt – przejaw indywidualizmu typowego dla epoki, łączony z działaniami wybitnej jednostki, która w imię miłości, wiary, wolności i czynu buntuje się przeciwko prawom boskim i ludzkim

romantyczna frenezja – sposób kreowania świata przedstawionego przy użyciu elementów grozy, makabry, obłędu

romantyczny orientalizm – uzewnętrznione w literaturze romantycznej zainteresowanie i fascynacja kulturą wschodnią (arabską, hinduską, chińską, japońską), wykorzystanie wiedzy orientalnej i doświadczeń podróżniczych jako inspiracji poetyckiej

sonet – utwór liryczny, czternastowersowy, podzielony na cztery strofy (dwie czterowersowe mają charakter narracyjny lub opisowy, dwie ostatnie, trzywersowe, są utrzymane w tonacji lirycznej lub refleksyjno-filozoficznej)

symfilozofia – pojęcie stworzone przez niemieckiego poetę i prozaika Novalisa na określenie nowego narzędzia poznania: połączenia poezji i filozofii; Fryderyk Schegel uważał, że poezja jest językiem boskiego objawienia, przypisywał jej moc i wartość rewelatorską, co zbliżało ją w odczuciu romantyków do religii i filozofii

synkretyzm – połączenie, zespolenie różnych odmiennych, czasem nawet sprzecznych elementów

winkelriedyzm – romantyczny nurt ideowy, którego nazwa pochodzi od nazwiska Arnolda Winkelrieda, którego legendarny czyn stał się dla wielu osób inspiracją, u Słowackiego podkreślał sens walki czynnej, aktywnego działania

wzniosłość – kategoria estetyczna realizująca się przez prezentację w dziele sztuki rzeczy i zjawisk wielkich i niezwykłych; wiąże się z wywoływaniem podziwu, zdumienia, czasem przerażenia; szczególnego znaczenia nabrała w romantyzmie

virtus – jedno z pojęć wyrażających ideał moralny Rzymian; oznacza postawę godną męża, pozwalającą sprostać wyższym wymaganiom, szlachetność, przedsiębiorczość, determinację, energiczność, a także męstwo, pogardę do śmierci i bólu, postępowanie heroiczne, gotowość do realizacji szlachetnych celów

cnota – najwyższe dobro, od którego zależy szczęście człowieka, wypływa z postępowania zgodnego z prawami natury

Towarzystwo Filomatów – tajny związek patriotyczny o charakterze koła naukowego założony przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego (m.in. Adama Mickiewicza); za cel obrano sobie formację charakterów i sumień,

TWÓRCY I DZIEŁA, KONTEKSTY

Capar David Friedrich (1774-1840) – obrazy, wzruszanie, nostalgia – wspomnienie i nadzieja – marzenie, siły przyrody, człowiek mały wobec świata, panteizm,

Adam Mickiewicz (1798-1855) – „Oda do młodości (starzy – krótkowzroczni, ograniczeni, zmęczeni życiem, młodzi – pełni energii, potrafiący dostrzec więcej, pokonują słabości; braterstwo, ruch, nadzieja, idealizm, bunt); „Romantyczność” (motto: „Zdaję mi się, że widzę. Gdzie? Przed oczyma duszy mojej.” wnętrze bohatera, psychologizacja, noc, sen, inne widzenie świata, rozumienie („I see”),  ważni bohaterowie liryczni: Karusia – nie może pogodzić się ze stratą ukochanego, samotna, szalona, wystawiona na pośmiewisko, starzec – racjonalista, skoro nie wiedzę, tego nie ma); „Dziady cz. II” – Zosia (dziewczyna), duchy lekkie, duch złego gospodarza, widmo – podąża za dziewczyną; „Dziady cz. IV” – Ksiądz (dociekliwy, ciekawy, chce pomóc, racjonalny), Pustelnik (samotnik, upiór, przychodzi z zaświatów – nekia != katabaza, dąży do powrotu, szaleniec, kieruje się uczuciami), rodzaje śmierci wg Pustelnika – fizyczna, z miłości (ale tylko jednego z kochanków), wieczna, 3 jedności, godziny miłości, żałoby, przestrogi, Gustaw-Pustelnik imituje samobójstwo wbijając sztylet w brzuch; Dziady cz. III” – Gustaw -> Konrad, misja wyzwolenia pewnej zbiorowości, nowa tożsamość, idea miłości -> idea ojczyzny, wątki patriotyczne, opowieść Jana Sobolewskiego, mesjanizm, Wielka improwizacja, odbiorca – Bóg, tematyka: niewystarczalność języka, wyjątkowość poety, nieśmiertelność, tworzenie, Deos Absconditus, „kocham cały naród i cierpię”, prometeizm, lucyferyzm, konteksty – film „Lawa” Konwickiego, Pidżama Porno – „Bal u Senatora”; „Matka Polka” – liryka inwokacyjna, „O matko polko! Źle się twój syn bawi!”, wychowywanie do samotności, dla świata, hartowanie, kształtowanie siły, porównanie do Matki Boskiej – nie tylko ci, którzy giną cierpią, „Sonety Krymskie” – podróż – płynięcie przez step, odrealnienie, orientalizm, wchodzenie wgląd krajobrazu, nagromadzenie środków stylistycznych, motyw gór, poezja ruin, homo viator, turysta, włóczęga a pielgrzym, docieranie przez podróż do własnego wnętrza; „Pan Tadeusz”- wyidealizowany obraz Soplicowa, topos arkadyjski, mit raju utraconego, archetyp domu – kąt na ziemi, pierwszy świat, mikrokosmos, Jacek Soplica (Robak) – nieszczęśliwie zakochany, tęskni, zastrzelił Stolnika, bo nie mógł pogodzić się ze stratą ukochanej, awanturnik, podróżnik, emisariusz, alkoholizm, piętno zdrajcy, walka za kraj, dla ojczyzny, od spraw prywatnych do spraw narodu, oddaje się idei, jednostka nieprzeciętna, niezrozumiany przez innych, ukrywa się, Zosia (młoda, „jeszcze niewinna”, beztroska, spontaniczna, naturalna) a Telimena (doświadczona, budząca szacunek, przebiegła, urodziwa, elegancka, dama, opiekuńcza, zna się na wszystkim, dobrze wykształcona, umiejąca prowadzić rozmowę, zależy jej na opinii innych), szlachta – bohater zbiorowy, Pan Tadeusz jako epopeja narodowa – historia, cechy polaków uchodzące za narodowe, tradycje, zwyczaje, naród w przełomowym momencie; „Liryki lozańskie” – natura, ruch, uczucia człowieka, płyniecie – zdolność do zmian, jedyne co trwałe

Halina Krukowska – „Noc romantyczna”, fragment – Mickiewicz w „Romantyczności” i „Dziadach cz. II, IV” waloryzuje nocne sfery egzystencji jednostkowej, usiłuje uchwycić to, co nieprzejrzyste, tajemnicze, przedstawia noc jako graniczny moment egzystencji, pokazuje też bezradność poznawczą oficjalnych i uznawanych za niepodważalne sposobów poznania, reprezentowanych przez „szkiełko i oko”, sen jest też mową pozazmysłowej strony duszy, wtajemnicza w wyższe prawdy bytu, oznacza docieranie do ich tajemnic; istota egzystencji ludzkiej ukrywa się po zaciemnionej jej stronie

Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) – „Cierpienia Młodego Wertera” – powieść epistolarna (w listach), opisy przyrody odzwierciedlającej uczucia Wertera, zachwyca się nią i z nią utożsamia, Werter a zły humor – sprawia, że inni też czują się niedobrze, wynika z lenistwa, samobójstwo w oczach Alberta – czyn nierozsądny i bezsensowny, dowód słabości, łatwiej umrzeć niż żyć w bólu, tchórzostwo, złe niezależnie od powodu, samobójstwo w oczach Wertera – może być słuszne, to czasem odwaga, sposób na nieuleczalną chorobę, zakończenie cierpień, Weltschmerz – ból istnienia, Werter w zależności od uczuć w danej chwili może być każdym, „wy ludzie” – nie czuje się przywiązany do ogółu, usilnie chce być jakiś, jest sam przeciwko reszcie świata, zakochanie Wertera – idealizowanie, ubóstwianie, traktowanie Loty jako istoty wyższej, tęsknota, uzależnianie od niej nastroju, stawianie jej dobra ponad swoje, obsesyjne powtarzanie tej samej kwestii, tracenie panowania nad sobą, poczucie harmonii, zazdrość, deprecjonowanie poprzednich związków, nadawanie sensu życiu, czczenie wstążki

Roland Barthes (1915-1980) – „Fragmenty dyskursu miłosnego” – człowiek kocha miłość, wyobrażenie o osobie a nie osobę, wszystkich innych uważa za „ustawionych”, nie może znaleźć dla siebie miejsca, co robić? jak się zachować?, ważny kontakt fizyczny, poczucie nieobecności, podmiot miłosny sam nie może napisać powieści miłosnej, życie – tułaczka od jednej miłości do drugiej, spotkanie z ukochanym – święto, szaleństwo, przedmiot dotykany przez ciało ukochanej staje się święty

„Faust” – Mefistofeles – pewny siebie, ironista, Bóg nie traktuje go poważnie, Faust – uczony, ale nie powiodło mu się zgłębianie istoty świata, przez to ma wrażenie, że udaje, studiowanie zabiło w nim radość życia, postawa za Sokratesem „wiem, że nic nie wiem”, zaczyna zajmować się magią, chce być twórcą, zacząć prawdziwie żyć, wg Pana wierny sługa, wg Mefistofelesa grzesznik, jednostka nienormatywna, łatwy cel, ciekawy, chętny do eksperymentowania, szukający, w ciągłym ruchu, zabierze mu duszę, gdy on będzie chciał, żeby chwila trwałą wiecznie

Juliusz Słowacki (1809-1849) – „Kordian” – nieszczęśliwa miłość do Laury, próba samobójcza, poszukiwanie idei, smutek, ból istnienia, chaos wewnętrzny („tysiąc rządz, tysiąc uczuć, tysiąc uwiędłych liści”), myśl przewodnia – „Polska Winkelriedem Narodów”, chęć poświęcenia, rozmowa z chmurą na szczycie góry, budowanie tożsamości, melancholia, Kordian chce zabić cara, towarzyszą mu Strach i Imaginacja, rozmawia ze samym sobą, klęska, ale może zwycięstwo – zdolność do powstrzymania się, niedokonania złego czynu; „Listy do matki” – (list z jednej strony niweluje dystans, a z drugiej podkreśla jak bardzo jest się daleko) sprawozdanie z podróży, zachwyt światem, analizowanie własnych uczuć, intymne wyznania, rozpamiętywanie wspomnień, doznań estetycznych, kreowanie wizerunku matki przez włączenie jej w list, szczerość a teatralizacja, widziałem, ale nie da się tego opisać, pluralis maiestatis – liczba mnoga użyta, aby podkreślić szacunek do drugiej osoby

Zygmunt Krasiński (1812-1859) – „Nie-boska komedia” – dramat rodzinny, mąż – człowiek z przeszłością, poeta (używa innego dyskursu), chcąc szczęścia jest wiecznie nieszczęśliwy, skazany na ciągłe niespełnienie, żona – konkretna, praktyczna, brak porozumienia, dziecko – Orcio – inny od reszty, wyjątkowy, spogląda w samego siebie, nadmiernie refleksyjny

Cyprian Kamil Norwid (1821-1883) – studia artystyczne, nieszczęśliwa miłość, podróże, które kształcą, trudy życia: więzienie, choroba, bieda, brak zrozumienia, melancholik, umiera w przytułku dla ubogich, jest związany z awangardyzmem, wykracza poza epokę romantyzmu, jest w jego poezji też trochę realizmu (konkretność przestrzeni), symbolizmu (obrazowość), parnasizmu (precyzja, estetyczność formy) i modernizmu (nowatorski sposób zapisu), jest prekursorem wiersza wolnego w poezji polskiej, jego poetyka jest oryginalna, stosuje niedopowiedzenia, ironię, aluzje, symbole, maskę i kostium, pełno w jego utworach milczenia, prawdy, samotności, zwraca uwagę na niedoskonałość świata, jego próżność, mówi o misji twórcy; „W Weronie” – nawiązanie do „Romea i Julii”, gruzy rodów, które żyły w niezgodzie, natura, ludzie – kamienie, konflikt między uczuciem a rozumem, „Larwa” – metafora ludzkości, „Sfinks”, „*** (Rzadkim jest, arcyrzadkim człek)” – wiersz o mówieniu, komunikowaniu się ze sobą, kropki symbolizują ciszę 

Poeta wieszcz – artysta, geniusz, duchowy przywódca narodu, charyzmatyk, indywidualista, człowiek o niezwykłej mocy, potrafiący przewidywać przyszłość, wadzący się z Bogiem (Adam Mickiewicz, III część Dziadów)

Buntownik – czasami zbrodniarz, mściciel, skłócony ze światem, zdeterminowany w dążeniu do celu (George Gordon Byron, Giaur)

Powstaniec – bohater godzący się na ofiarę życia w imię ojczyzny, niezłomny, wytrwały (Adam Mickiewicz, Reduta Ordona, Śmierć pułkownika; Juliusz Słowacki,Sowiński w okopach Woli)

Spiskowiec – patriota dla dobra ojczyzny przekraczający granice etyczne (Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod; Juliusz Słowacki, Kordian)

Pielgrzym – człowiek poszukujący swego miejsca na ziemi, osamotniony wygnaniec tęskniący za ojczyzną (Adam Mickiewicz, Sonety krymskie; Juliusz Słowacki, Smutno mi, Boże!)

Nieszczęśliwy kochanek – człowiek wrażliwy, napiętnowany śmiercią, delikatny, zatopiony w marzeniach, próbujący popełnić samobójstwo, szukający przyczyn własnego nieszczęścia (Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera; Adam Mickiewicz, IV część Dziadów)

Szaleniec – człowiek przeżywający stany szału, obłędu, oderwany od rzeczywistości, nadwrażliwy samotnik, zatopiony w marzeniach lub wspomnieniach, doznający iluminacji, olśnień, popadający w przeciwstawne stany – ekstazy i apatii (Adam Mickiewicz, IV część Dziadów, Romantyczność)

Postać z ludu – człowiek prosty, prawy, wierzący w świat fantastycznych istot i duchów, wierny tradycji (Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, II część Dziadów)

Prześladowca – car, jego zausznicy, zdrajcy ojczyzny (Adam Mickiewicz, III część Dziadów)

SENTENCJE

 „Nasz naród jak lawa, / Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa; / Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, / Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi” – Adam Mickiewicz

„Czucie i wiara silniej mówią do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko” – Adam Mickiewicz

„Młodości, ty nad poziomy wylatuj, a okiem słońca / ludzkości całe poziomy przenikaj z końca do końca” – Adam Mickiewicz

„Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie” – Adam Mickiewicz

„Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei / i przed narodem niosą oświaty kaganiec; / A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei, / jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec” – Juliusz Słowacki

„Chodzi mi o to, aby język giętki / Powiedział wszystko, co pomyśli głowa” – Juliusz Słowacki

„Cokolwiek będzie, cokolwiek się stanie, / Jedno wiem tylko: sprawiedliwość będzie, / Jedno wiem tylko: Polska zmartwychwstanie” – Zygmunt Krasiński

„Polska jest ostatnie na globie społeczeństwo, a pierwszy na planecie naród” – Cyprian Norwid

„Odpowiednie dać rzeczy słowo” – Cyprian Norwid

„Przeszłość – jest to dziś, tylko cokolwiek dalej” – Cyprian Norwid

źródła: opracowane na podstawie szkolnych notatek, podręczników do liceum wydawnictwa Operon oraz repetytorium do matury rozszerzonej z języka polskiego wydawnictwa WSIP