Dwudziestolecie międzywojenne

Moje notatki dotyczące dwudziestolecia międzywojennego.

Czar trwania:  1918r. - 1939r. 

Słowa klucze: miasto, tłum, wolność, abstrakcja, maszyna, technika, cywilizacja, sztuka, artysta, kobieta, skandal, psychika, deformacja, bunt, agresja, anarchia, odrzucenie autorytetów, wyobraźnia, fantazja, skojarzenia, automatyzm
Ważne pojęcia: psychoanaliza, behawioryzm, antymimetyzm, awangarda, ekspresjonizm, futuryzm, surrealizm, abstrakcjonizm, strumień świadomości, katastrofizm, groteska, karykatura

Ważne motywy: miasto, tłum, rozwój cywilizacji, codzienność, poszukiwanie prawdy o człowieku, ludowość, wieś, miłość, pożądanie, artysta i sztuka, wojna, rewolucja

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE - notatki

* trwało od zakończenia pierwszej wojny światowej (1918) do wybuchu drugiej w 1939 roku

* symbolami poetyckimi stały się wytwory techniki i nowe środki komunikacji

* duży wpływ na sztukę miał rozwój psychoanalizy

* nowa proza: psychologizm (M. Kuncewiczowa), nadrealizm (B. Schulz), groteska (W. Gombrowicz), parabola (F. Kafka, M, Bułhakow)

* wzrosło znaczenie kabaretu, kawiarni literackiej, kina, rozwój sztuki filmowej – ekspresjonizm niemiecki

  

GRUPY POETYCKIE

Skamander – „założeniem naszym było stworzenie bezpośredniego kontaktu poety z ulicą”, Julian Tuwim, Antoni Słomiński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński, kawiarnia literacka „Pod Picadorem”, poezja pozbawiona patosu i nastawiona na współczesność, satyry, mowa potoczna, wolność słowa, swobodność, eksperymenty z formą, minimum talentu, bliskość czytelnika, szanowali tradycję (spadkobiercy idei romantycznych)

Futuryści – przyszłość, negowanie tradycji, Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski

Awangarda Krakowska – idea konstrukcji w poezji, odrzucenie natchnienia, odnowienie języka poetyckiego, wiersz wolny, trzy „M”: miasta, masy, maszyny, Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski, Adam Ważyk

II Awangarda – debiut młodych poetów w latach 30., Józef Czechowicz, Czesław Miłosz

PSYCHOANALIZA

Autor: Zygmunt Freud (1856-1939) – austriacki psychiatra i filozof

1. Ludzkie są motywowane popędami, z których najważniejszym jest popęd erotyczny – libido oraz popęd śmierci – instynkt destrukcji, zniszczenia, agresji

2. Popęd erotyczny (seksualny) ujawnia się w dzieciństwie w pragnieniach erotycznych wobec rodziców (kompleks Edypa, Elektry), a następnie ulega wyparciu (represji) ze świadomości

3. Dzieciństwo determinuje całe życie człowieka

4. Treści zawarte w podświadomości ujawniają się w nieświadomych przejawach życia psychicznego: snach, niekontrolowanych zachowaniach emocjonalnych oraz czynnościach pomyłkowych (tzw. przejęzyczenia) itp. ujawnianie się tych treści następuje w sposób symboliczny

5. Człowiek w naturalny sposób dąży do zaspokojenia przyjemności, kultura ludzka nie pozwala na zaspokojenie tych potrzeb popędowych, co naraża człowieka na cierpienie, niezaspokojone popędy znajdują swe ujście w różnych dziedzinach ludzkiej aktywności, zwłaszcza w twórczości artystycznej (sublimacja)

Podział na: id (podświadomość, „ciemna strona mocy”, tu kryje się libido, cielesność, zasada przyjemności), ego (świadomość, jaźń), superego (ja idealne, nakazy, zakazy, ugruntowuje normy, zasada rzeczywistości)

sublimacja – mechanizm obronny, poprzez który człowiek wyraża swe nieakceptowane popędy i dążenia w formie społecznie aprobowanej (np. twórczość artystyczna)

strumień świadomości – rodzaj monologu wewnętrznego, który odzwierciedla nieuporządkowane myśli bohatera, co ujawnia się w typie narracji zawierającej niepełne konstrukcje, skojarzenia, strzępy zdań

Psychoanaliza w kinie: przestrzeń np. domu przedstawiana jako struktura psychiki ludzkiej, postaci reprezentujące id, ego i superego, libido w postaci czynnika rozsadzającego uporządkowaną rzeczywistość, człowiek słaby i rozdarty, „ja” jako obcy, głos jako intruz należący do porządku symbolicznego, człowiek nad nim nie panuje (pomyłki Freudowskie), kompleks Edypa, „obiekty częściowe” jako popęd śmierci

WAŻNE POJĘCIA I DEFINICJE

aksjologizacja – wartościowanie

awangarda – dwudziestowieczne tendencje artystyczne mające na celu zanegowanie wzorców i norm aktualnej sztuki, a także poszukiwanie nowatorskich form ekspresji artystycznej oraz nowych kryteriów jej wartościowania

dystopia – utwór fabularny należący do literatury fantastyczno-naukowej, przedstawiający czarną wizję przyszłości, wynikającą z krytycznej obserwacji rzeczywistości otaczającej twórcę

monolog udramatyzowany – forma wypowiedzi poetyckiej, w której osoba mówiąca zwraca się do swego interlokutora, może zawierać reakcje na czyjeś słowa, odpowiedzi na zadane pytania, inspirowany był koncepcją osoby mówiącej jako człowieka „wśród-świata”, przykład: J. Tuwim „Colloquium niedzielne na ulicy”

kolokwializacja – stylizacja na język kolokwialny

porte parole – postać reprezentuje poglądy autora, staje się medium autora

powieść polityczna – jej fabuła jest podporządkowana aktualnym problemom politycznym, ma służyć demonstrowaniu stanowisk i konfliktów o charakterze światopoglądowym, bohaterowie przedstawiają różne opcje ideowe, dyskutują o polityce, w narracji też znajdują się komentarze do bieżących wydarzeń politycznych

psychologizm – nurt w prozie XX wieku, którego wyróżnikiem jest przewaga motywacji wewnętrznej w konstrukcji bohatera, przesunięcia fabuły z działania postaci na ich tok myślenia i przeżywania, rozbudowywanie planu retrospekcji, asocjacjonizm, subiektywizacja czasu

symultanizm, kompozycja symultaniczna – kompozycja przedstawiająca jednoczesne dzianie się, odbywanie czegoś

układ rozkwitania – wymyślony przez Peipera typ kompozycji lirycznej, której istota polega na nakładaniu się na siebie całości wyobrażalnych od najprostszych, schematycznych do coraz bogatszych, bardziej szczegółowych

urbanizm – postawa fascynacji miastem wyrażana w literaturze i sztuce po I wojnie światowej, przejawia się w podziwie dla nowoczesności, dynamiki życia wielkomiejskiego i potencjału skupionych w mieście mas

witalizm – postawa światopoglądowa uznająca istnienie w organizmach niematerialnej siły życiowej, która odpowiada za wszelkie przejawy życia biologicznego, nadaje im kierunek i cel, potocznie utożsamiany z żywotnością

TWÓRCY I DZIEŁA: poezja

Jan Lechoń (1899-1956) – program skamandrytów i „programofobia”, wiersz „Herostrates” (podpalił świątynie należącą do ośmiu cudów świata, zrobił to dla sławy, ale jego imię miało zostać zapomniane, wykreślone – śmierć w umysłach potomnych) – nie podoba mu się Polska (kaleka, papuga wszystkich ludów) i sposób o niej mówienia, chce oderwać się od przeszłości, zachęca innych do działania i chce zobaczyć tego efekt

Kazimierz Wierzyński (1894-1969) – „Wiosna i wino”, „Gdzie nie posieją mnie”, anakreontyki (krótkie utwory, w niezobowiązujący sposób mówiące o miłości, lekkie, radosne, motywy: wino, młodość, śpiew, smakowanie świata), panteizm – utożsamianie świata z Bogiem, tradycja dionizyjska, żywioł, witalność

Julian Tuwim (1894-1953) – „Wiosna. Dytyramb” – wulgaryzmy, kolokwializmy a patos, złamanie decorum, satyra (hiperbolizacja, zbytni entuzjazm), biologizm, poddanie się wpływom natury, wyłącznie sfera profanum, cielesność

TWÓRCY I DZIEŁA: proza

Stefan Żeromski (1895-1989) – „Przedwiośnie” – powieść polityczna (dyskusja o komunizmie w związku z budową państwa, i tworzeniem nowych idei wspólnoty narodowej, Żeromski zaprezentował wszystkie ideologiczne programy jego czasów, zapisywał różne perspektywy narracyjne i różne punkty widzenia), Nawłoć – mickiewiczowskie Soplicowo, czyli ucieleśnienie mitu, przestrzeń symboliczna, pozwala Baryce spojrzeć na Polskę z dystansu, ale też poznać instynktowną, autonomiczną i autentyczną polskość; powieść o dojrzewaniu, rozwój osobisty bohatera (Cezary Baryka – człowiek przeciętny, mimowolny uczestnik wydarzeń, everyman), początek akcji – wybuch I wojny światowej, ojciec Baryki zostaje zmobilizowany, a czternastoletni Cezary zostaje z matką, później poznaje okrucieństwo rewolucji (wzajemna rzeź Ormian i Tatarów), jego matka umiera, a on wraz z ojcem, który obiecuje mu „szklane domy”, jedzie do nieznanej ojczyzny, bierze udział w wojnie z bolszewikami, by w końcu trafić do Nawłoci z przyjacielem Hipolitem Wielosławskim, przeżywa tam nieszczęśliwą miłość do Laury i wkrótce, po spędzeniu kilku dni w Chłodku – „czyśćcu”, wraca do Warszawy, gdzie zawiera znajomości z ewolucjonistą Szymonem Gajowcem i komunistą Antonim Lulkiem, staje się człowiekiem niezależnym i może wybrać własną drogę

Maria Kuncewiczowa (1895-1989) – „Cudzoziemka” – powieść psychologiczna, portret Róży – problemy z tożsamością, nie pasowała tam, gdzie była, obca, nieoswojona, niezakorzeniona w świecie, niespełniona, nieszczęśliwa miłość, muzyka, zemsta, złość, „dokonana starość” – zmiana własnego ja, metamorfoza, utrata piękna, przedmioty-artefakty, poczucie niezrozumienia, niekonwencjonalne zachowania, „jakże będę umierać, jak nie żyłam wcale”, chora – wiedźma – cudzoziemka,  KONTEKST: Bruno Schulz „Aneksja Podświadomości” (o Cudzoziemce Kuncewiczowej) – rozwój odbywa się w głąb bohaterki, epizody są porządkowane według linii losu, twarz ożywa i to z niej wyprowadzana jest powieść, Róża – kobieta zła, jędza, jej złość raz bawi, raz dziwi, poznajemy coraz to nowe jej oblicza, zwyczajna na tle codzienności, niezwykłą w sytuacjach wyjątkowych, niezależna, samowystarczalna, jest całością, „diese, diese, o ja wunderschöne Nase” – w tych słowach zawarte jest fatum Róży, wszystko, co na tym tekście napisało później życie jest tylko palimpsestem, lekarz zajmuje miejsce Michała wypowiadając te słowa, Róża kruszy się, dostępuje łaski; kompozycja: sen, fuga muzyczna; odczytanie – klucz psychoanalityczny

Bruno Schulz (1892-1942) – „Xięga bałwochwalcza” – zbiór rysunków, „od ubóstwienia do ubestwienia” (J. Ficowski), wnętrza jak w domach publicznych, kobiety wyniosłe, nieprzystępne, dominujące (atrybut: pejcz), eksponują swoje nogi, są proporcjonalne i dobrze zbudowane, prowadzą mężczyzn na smyczach, mężczyźni są ulegli, płaszczą się przed kobietami, są zniekształceni, pokraczni, groteskowi (trochę śmieszni, trochę straszni), podglądają, adorują kobiety ; „Sklepy Cynamonowe” – zbiór opowiadań, pierwszoosobowa narracja oparta na chwycie powrotu do dzieciństwa, próbie powtórzenia doznań, wtajemniczeń i nastroju okresu dojrzewania, językowa wirtuozeria opisu, poetyzacja stylu, obrazy symboliczne, atmosfera dziwności, oniryzm, naśladowanie marzenia sennego, sztuczność a prawda, mityzacja rzeczywistości, monizm (jedność substancji) ontologiczny – wszystko może zmieniać się we wszystko, to ta sama materia, ojciec – zainteresowanie dla zwierząt, wylęganie jaj – sztuka, tworzenie życia, podobny do kondora (samotność, inność, dzikość, uśpienie, prawie umarły), nie wychodził z domu, odcinał się od świata, nieobecny, id w zestawieniu z kobietami, a głównie Adelą - superego, opowiadanie „Ulica Krokodyli” – miasto jak makieta, teatralność, potencjalność, nic nie dochodzi do skutku, szarość, biała plama na mapie, tłum bez wyrazu, ciało, seksualność, tabu rzeczywistości, duma z odoru zepsucia, narrator – przewodnik, interpretator swoim opisem zmieniający świat, opowiadanie „Noc lipcowa” – porównania synestezyjne, topografia, balansowanie między wnętrzami a gwieździstą zewnętrznością, czarny Proteusz, opowiadanie życia jak mitu, wędrówka, odrealnienie, noc – moment graniczny, szansa i inicjacja, świt nie przynosi ulgi

Witold Gombrowicz (1904-1969) – dialog z konwencjami, autotematyzm, łże-dziennik, przekonanie, że człowiek nie może być autentyczny, odgrywa rolę, która sprawia, że można go nazywać człowiekiem, udaje, ja wyznaczone w międzyludzkości, akcja przenoszona na ciało, uważał się za prekursora egzystencjalizmu, powieści: „Iwona, księżniczka Burgunda”(milczenie głównej bohaterki przez cały dramat), „Trans-atlantyk” („Pan Tadeusz” na opak), „Dziennik” (Gombrowicz staje się postacią literacką, równolegle pisze też inny dziennik – „Kronos”),  „Ferdydurke” (groteska – przeciwko decorum, absurdalność świata przedstawionego, ekscentryczność, deformacja, karykatura, pomieszanie porządków, brak realizmu, sztuczność, przesada językowa, parodia, świat „wypada z kolein”; „ciemna gra” – wytrącanie otoczenia z równowagi; ciało – mikrokosmos, część ciała – leitmotiv (motyw wiodący, przewodni): pupa – zdziecinnienie, infantylność, wtłaczanie w formę, łydka – nowoczesność, młodość, ale nie niedojrzałość, gęba – nieautentyczność, maska, rola, forma, bycie kreowanym przez drugą osobę, nie ma od niej ucieczki)

Witold Gombrowicz w „Ferdydurke” wykorzystuje:

* narrację dyskursywną – zwraca się do czytelnika za pomocą pytań, co eksponuje sam fakt opowiadania

* poliptoton – figurę retoryczną polegająca na celowym powtórzeniu tego samego słowa w różnych formach gramatycznych lub nagromadzeniu słów etymologicznie spokrewnionych, zabieg ten wzmacnia, a jednocześnie „odrealnia” sens wyrazu, który zwraca na siebie uwagę, by stał się on dla czytelnika intelektualną czy emocjonalną przeszkodą, np. „siedział i siedział jakoś tak siedząc, tak się zasiedział w siedzeniu swoim”

* wtrącenia – wypowiedzenia zamieszczone między pauzami lub umieszczane w nawiasie, stanowiące dygresje, uzupełnienia, objaśnienia, zapisy towarzyszących emocji lub komentarze, mogą też demaskować ironiczny stosunek do świata przedstawionego

* neologizmy oraz neologizmy frazeologiczne – całkowicie nowe połączenia międzywyrazowe, np. maleć w kimś

* neosemantyzm – inaczej neologizm semantyczny, czyli wyraz któremu nadano inne niż słownikowe znaczenie

Michaił Bułhakow (1891-1940) – „Mistrz i Małgorzata” – Bułhakow szykanowany przez reżim sowiecki stwarza „swój zastępczy świat”, Mistrz – artysta represjonowany przez panujące władze, alter-ego samego pisarza, Małgorzata – wcielenie wiecznej kobiecości, niezłomna siłą ducha przypomina żonę pisarza; trzy czasoprzestrzenie: współczesna pisarzowi Moskwa, odmalowana z topograficznymi szczegółami, przestrzeń fantastyczno-magiczna, w której panuje szatan Woland i  jego diabelska świta oraz biblijno-mityczna, stanowiąca scenerię dla apokryficznej opowieści zainspirowanej ewangeliami o Jezusie Chrystusie (chwyt powieści w powieści, podkreślenie nieustannej aktualności wydarzeń biblijnych, Jeszua Ha-Nocri walczący o prawdę i wolność, podkreślenie jego człowieczeństwa, brzydota oszpeconego cierpieniem ukrzyżowanego kontrastuje z pięknem jego duszy i czystością nauk, Poncjusz Piłat, który go skazuje, konfrontacja tchórzostwa z wiernością prawdzie); księżyc – koncepcja czasu mitycznego i wiecznego powrotu, pomost między przeszłością a teraźniejszością, ujawnia sensy głębsze i układy rzeczywiste; Moskwa uosabia piekło egzystencji w reżimie totalitarnym, w groteskowym przerysowaniu ukryta zostaje groza stalinowskiego terroru, tajemnicze zniknięcia, przesłuchiwania, groźby zesłania, donosy, inwigilacja, wzajemna wrogość w społeczeństwie, upodleni, podszyci lękiem bohaterowie, którzy pogodzili się z własną bezsilnością, Woland jawi się jako bardziej ludzki od ludzi, których codzienne układanie się ze złem czyni bardziej szatańskimi od szatana, pakt Małgorzaty z diabłem, który paradoksalnie, wbrew tradycji nie przynosi bohaterce żadnych szkód, Woland pomaga walczącej w imię miłości, aparat władzy wprawiony w fałszowaniu prawdy, na koniec racjonalnie wyjaśnia wydarzenia z udziałem sił nieczystych, Moskiewski świat wraca do swojej nienormalnej normy

LITERATURA OBCA

Kraj	Autor	Przykładowe dzieła
Anglia	Thomas Stearns Eliot	Ziemia jałowa (poemat), Zabójstwo w katedrze (dramat)
	Aldous Leonard Huxley	Nowy wspaniały świat (powieść)
Irlandia	James Joyce	Ulisses (powieść)
Francja	Marcel Proust	W poszukiwaniu straconego czasu (cykl powieściowy)
Niemcy	Thomas Mann	Józef i jego bracia, Czarodziejska góra (powieści)
	Bertold Brecht	Matka Courage, Opera za trzy grosze (dramaty)
Austria	Franz Kafka	Proces (powieść), Kolonia karna (opowiadanie)
Rosja	Michaił Bułhakow	Mistrz i Małgorzata (powieść)
	Władimir Majakowski	Obłok w spodniach, Dobrze (poematy)
	Siergiej Jesienin	Pugaczow (poemat), Moskwa karczemna (tom wierszy)

LITERATURA POLSKA

Autor	Przykładowe dzieła
Stefan Żeromski	Przedwiośnie (powieść)
Bolesław Leśmian	Napój cienisty, Dziejba leśna (tomy wierszy)
Leopold Staff	Ucho igielne, Wysokie drzewa, Barwa miodu (tomy wierszy)
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy)	Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (szkice), Pożegnanie jesieni, Nienasycenie (powieści), W małym dworku, Jan Maciej Karol Wścieklica, Szewcy (dramaty)
Maria Dąbrowska	Noce i dnie (powieść)
Bruno Schulz	Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod Klepsydrą (opowiadania )
Julian Tuwim	Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący, Rzecz czarnoleska, Treść gorejąca (tomy wierszy), Bal w operze (poemat)
Jarosław Iwaszkiewicz	Oktostychy, Lato (tomy wierszy), Brzezina, Panny z Wilka (opowiadania), Lato w Nohant (dramat), Sława i chwała (powieść)
Maria Kuncewiczowa	Dwa księżyce (opowiadania), Cudzoziemka (powieść), Dni powszednie państwa Kowalskich (pierwsza polska powieść radiowa)
Władysław Broniewski	Dymy nad miastem, Krzyk ostateczny (tomy wierszy)
Jan Lechoń	Karmazynowy poemat, Srebrne i czarne (tomy wierszy)
Julian Przyboś	Śruby, Oburącz, W głąb las, Równanie serca (tomy wierszy)
Józef Czechowicz	dzień jak codzień, ballada z tamtej strony, nic więcej (tomy wierszy)
Witold Gombrowicz	Pamiętnik z okresu dojrzewania, Ferdydurke (powieści), Iwona, księżniczka Burgunda (dramat)
Konstanty Ildefons Gałczyński	Zima z wypisów szkolnych, Skumbrie w tomacie (wiersze)
Zofia Nałkowska	Granica, Romans Teresy Hennert (powieści), Dom kobiet (dramat)

SENTENCJE

„Ojczyzna moja wolna, wolna … / Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada” – Antoni Słonimski

„A wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę” – Jan Lechoń

„Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną” – Kazimierz Wierzyński

„Jest się takim [...], jak miejsce, w którym się jest” – Zofia Nałkowska

„Wszystko jak sen wariata śniony nieprzytomnie” – Konstanty Ildefons Gałczyński

„Ach, stworzyć formę własną! Przerzucić się na zewnątrz! Wyrazić się! Niech kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie zrobiony mi!” – Witold Gombrowicz

„Nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę” – Witold Gombrowicz

„Jakie to szczęście, że krew jest czerwona!” – Julian Tuwim

„Rżnij karabinem w bruk ulicy! / Twoja jest krew, a ich jest nafta” – Julian Tuwim

„W strasznych mieszkaniach / Strasznie mieszkają straszni mieszczanie” – Julian Tuwim

źródła: opracowane na podstawie szkolnych notatek, podręczników do liceum wydawnictwa Operon oraz repetytorium do matury rozszerzonej z języka polskiego wydawnictwa WSIP